3-4. อิฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[73-74] ตติเย วณฺโณติ สรีรวณฺโณฯ ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ จตุตฺเถ อริยายาติ อโปถุชฺชนิกาย, สีลาทีหิ มิสฺสกตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ สาราทายี จ โหติ วรทายีติ สารสฺส จ วรสฺส จ อาทายโก โหติฯ โย กายสฺส สาโร, ยญฺจสฺส วรํ, ตํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ

5. มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา

[75] ปญฺจมสฺส อาทิมฺหิ ตาว ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ฉกฺกนิปาเต วุตฺตเมวฯ ทุสฺสีโล โหตีติอาทีสุ ปน ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณํฯ นปฺปชานาตีติ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน น ชานาติฯ ทุสฺสีลฺยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ เอตฺถ ปญฺจ ทุสฺสีลฺยานิ ตาว โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ทส อรหตฺตมคฺเคนฯ ผลกฺขเณ ตานิ ปหีนานิ นาม โหนฺติฯ ผลกฺขณํ สนฺธาย อิธ ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ ปุถุชฺชนสฺส สีลํ ปญฺจหิ การเณหิ ภิชฺชติ ปาราชิกาปชฺชเนน สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน ติตฺถิยปกฺขนฺทเนน อรหตฺเตน มรเณนาติฯ ตตฺถ ปุริมา ตโย ภาวนาปริหานาย สํวตฺตนฺติ, จตุตฺโถ วฑฺฒิยา, ปญฺจโม เนว หานาย น วฑฺฒิยาฯ กถํ ปเนตํ อรหตฺเตน สีลํ ภิชฺชตีติ? ปุถุชฺชนสฺส หิ สีลํ อจฺจนฺตกุสลเมว โหติ, อรหตฺตมคฺโค จ กุสลากุสลกมฺมกฺขยาย สํวตฺตตีติ เอวํ เตน ตํ ภิชฺชติฯ สวเนนปิ อกตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ อสฺสุตํ โหติฯ พาหุสจฺเจนปิ อกตํ โหตีติ เอตฺถ พาหุสจฺจนฺติ วีริยํฯ วีริเยน กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกตํ โหติ, ตสฺส อกตตฺตา สคฺคโตปิ มคฺคโตปิ ปริหายติฯ ทิฏฺฐิยาปิ อปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ ทิฏฺฐิยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ โหติ อปจฺจกฺขกตํฯ สามยิกมฺปิ วิมุตฺติํ น ลภตีติ กาลานุกาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ น ลภติฯ หานาย ปเรตีติ หานาย ปวตฺตติฯ

ยถาภูตํ ปชานาตีติ ‘‘โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปญฺจวิธํ ทุสฺสีลฺยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ชานาติฯ ตสฺส สวเนนปิ กตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ สุตํ โหติฯ

พาหุสจฺเจนปิ กตํ โหตีติ วีริเยน กตฺตพฺพยุตฺตกํ อนฺตมโส ทุพฺพลวิปสฺสนามตฺตกมฺปิ กตํ โหติฯ ทิฏฺฐิยาปิ สุปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ อนฺตมโส โลกิยปญฺญายปิ ปจฺจยปฏิเวโธ กโต โหติฯ อิมสฺส หิ ปุคฺคลสฺส ปญฺญา สีลํ ปริโธวติ, โส ปญฺญาปริโธเตน วิเสสํ ปาปุณาติฯ

ปมาณิกาติ ปุคฺคเลสุ ปมาณคฺคาหกาฯ ปมิณนฺตีติ ปเมตุํ ตุเลตุํ อรหนฺติฯ เอโก หีโนติ เอโก คุเณหิ หีโนฯ ปณีโตติ เอโก คุเณหิ ปณีโต อุตฺตโมฯ ตํ หีติ ตํ ปมาณกรณํฯ อภิกฺกนฺตตโรติ สุนฺทรตโรฯ ปณีตตโรติ อุตฺตมตโรฯ ธมฺมโสโต นิพฺพหตีติ สูรํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาญาณํ นิพฺพหติ, อริยภูมิํ ปาเปติฯ ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺยาติ ตํ เอวํ การณํ โก ชาเนยฺยฯ สีลวา โหตีติ โลกิยสีเลน สีลวา โหติฯ ยตฺถสฺส ตํ สีลนฺติ อรหตฺตวิมุตฺติํ ปตฺวา สีลํ อปริเสสมฺปิ นิรุชฺฌติ นาม, ตตฺถ ยุตฺติ วุตฺตาเยวฯ อิโต ปเรสุ ทฺวีสุ องฺเคสุ อนาคามิผลํ วิมุตฺติ นาม, ปญฺจเม อรหตฺตเมวฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

7. กากสุตฺตวณฺณนา

[77] สตฺตเม ธํสีติ คุณธํสโกฯ กสฺสจิ คุณํ อนาทิยิตฺวา หตฺเถนปิ คหิโต ตสฺส สีเสปิ วจฺจํ กโรติฯ ปคพฺโภติ ปาคพฺภิเยน สมนฺนาคโตฯ ตินฺติโณติ ตินฺติณํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตาย สมนฺนาคโต, อาสงฺกาพหุโล วาฯ ลุทฺโทติ ทารุโณฯ อการุณิโกติ นิกฺการุณิโกฯ ทุพฺพโลติ อพโล อปฺปถาโมฯ โอรวิตาติ โอรวยุตฺโต โอรวนฺโต จรติฯ เนจยิโกติ นิจยกโรฯ

9. อาฆาตวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[79] นวเม อฏฺฐาเนติ อการเณฯ สจิตฺตกปวตฺติยญฺหิ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิ การณํ ภเวยฺย, ขาณุปหฏาทีสุ ตํ นตฺถิฯ ตสฺมา ตตฺถ อาฆาโต อฏฺฐาเน อาฆาโต นามฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อากงฺขวคฺโค ตติโยฯ