เมนู

6. กาฬีสุตฺตวณฺณนา

[26] ฉฏฺเฐ กุมาริปญฺเหสูติ กุมารีนํ มารธีตานํ ปุจฺฉาสุฯ อตฺถสฺส ปตฺติํ หทยสฺส สนฺตินฺติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ อรหตฺตเมว กถิตํฯ เสนนฺติ ราคาทิกิเลสเสนํฯ ปิยสาตรูปนฺติ ปิยชาติเกสุ จ สาตชาติเกสุ จ วตฺถูสุ อุปฺปชฺชนโต เอวํลทฺธนามํฯ เอโกหํ ฌายํ สุขมนุโพธินฺติ เอวํ กิเลสเสนํ ชินิตฺวา อหํ เอกโกว ฌายนฺโต สุขํ อนุพุชฺฌิํ สจฺฉิอกาสิํฯ สกฺขินฺติ สกฺขิภาวปฺปตฺตํ ธมฺมสกฺขิํฯ น สมฺปชฺชติ เกนจิ เมติ มยฺหํ เกนจิ สทฺธิํ มิตฺตธมฺโม นาม นตฺถิฯ ปถวีกสิณสมาปตฺติปรมา โข, ภคินิ, เอเก สมณพฺราหฺมณา อตฺโถติ อภินิพฺพตฺเตสุนฺติ ปถวีกสิณสมาปตฺติปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ คเหตฺวา อภินิพฺพตฺเตสุํฯ ยาวตา โข, ภคินิ, ปถวีกสิณสมาปตฺติปรมตาติ ยตฺตกา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา อุตฺตมโกฏิฯ ตทภิญฺญาสิ ภควาติ ตํ ภควา อภิญฺญาปญฺญาย อภิญฺญาสิฯ อสฺสาทมทฺทสาติ สมุทยสจฺจํ อทฺทสฯ อาทีนวมทฺทสาติ ทุกฺขสจฺจํ อทฺทสฯ นิสฺสรณมทฺทสาติ นิโรธสจฺจํ อทฺทสฯ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนมทฺทสาติ มคฺคสจฺจํ อทฺทสฯ อตฺถสฺส ปตฺตีติ เอเตสํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทิฏฺฐตฺตา อรหตฺตสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ปตฺติ, สพฺพทรถปริฬาหวูปสนฺตตาย หทยสฺส สนฺตีติฯ

7. ปฐมมหาปญฺหสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม อภิชานาถาติ อภิชานิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วิหรถฯ อภิญฺญายาติ อภิชานิตฺวาฯ อิธาติ อิมายฯ ธมฺมเทสนาย วา ธมฺมเทสนนฺติ ยทิทํ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ อมฺหากํ ธมฺมเทสนํ, อมฺหากํ วา ธมฺมเทสนาย สทฺธิํ สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อารพฺภ นานากรณํ วุจฺเจถ, ตํ กิํ นามาติ วทนฺติฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อิติ เต มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย สาสเนน สทฺธิํ อตฺตโน ลทฺธิํ วจนมตฺเตน สมธุรํ ฐปยิํสุฯ เนว อภินนฺทิํสูติ ‘‘เอวเมต’’นฺติ น สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ นปฺปฏิกฺโกสิํสูติ ‘‘น อิทํ เอว’’นฺติ นปฺปฏิเสเธสุํฯ กสฺมา? เต กิร ‘‘ติตฺถิยา นาม อนฺธสทิสา ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา กเถยฺยุ’’นฺติ นาภินนฺทิํสุฯ

สมฺปายิสฺสนฺตีติ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ อุตฺตริ จ วิฆาตนฺติ อสมฺปาทนโต อุตฺตริมฺปิ ทุกฺขํ อาปชฺชิสฺสนฺติฯ สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตานญฺหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ จ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถาติ การณวจนํ, ยสฺมา อวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ อิโต วา ปน สุตฺวาติ อิโต วา ปน มม สาสนโต สุตฺวาฯ อิโตติ ตถาคตโตปิ ตถาคตสาวกโตปิฯ อาราเธยฺยาติ ปริโตเสยฺย, อญฺญถา อาราธนํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

เอกธมฺเมติ เอกสฺมิํ ธมฺเมฯ อิมินา อุทฺเทโส ทสฺสิโตฯ ปรโต กตมสฺมิํ เอกธมฺเมติ อิมินา ปญฺโห ทสฺสิโตฯ สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ อิทํ ปเนตฺถ เวยฺยากรณํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโนติอาทีสุ ปน สมฺมา เหตุนา นเยน นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต อุกฺกณฺฐนฺโต, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย มุจฺจนสฺส อุปายํ กตฺวา วิมุจฺจมาโน, อธิโมกฺขวเสน วา วิมุจฺจมาโน สนฺนิฏฺฐานํ กุรุมาโนติ อตฺโถฯ อุทยพฺพเยหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปุพฺพนฺตาปรนฺตทสฺสเนน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวีฯ สมฺมทตฺถํ อภิสเมจฺจาติ สมฺมา สภาคตฺถํ ญาเณน อภิสมาคนฺตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ สกลวฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโร โหติฯ

สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ เอกโวการภวาทีสุ จ สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตาฯ อาหารฏฺฐิติกาติ อาหารโต ฐิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺฐิติกาฯ อิติ สพฺพสตฺตานมฺปิ ฐิติเหตุ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโม, ตสฺมิํ เอกธมฺเมฯ นนุ จ เอวํ สนฺเต ยํ วุตฺตํ – ‘‘อสญฺญสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา’’ติอาทิ (วิภ. 1017), ตํ วิรุชฺฌตีติฯ น วิรุชฺฌติฯ เตสญฺหิ ฌานํ อาหาโร โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา’’ติ (สํ. นิ. 2.11) อิทํ วิรุชฺฌตีติฯ อิทมฺปิ น วิรุชฺฌติฯ เอตสฺมิญฺหิ สุตฺเต นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณา ธมฺมา อาหาราติ วุตฺตา, อิธ ปน ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโตฯ สพฺพธมฺมานญฺหิ ปจฺจโย ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ โส จ ยํ ยํ ผลํ ชเนติ, ตํ ตํ อาหรติ นามฯ ตสฺมา อาหาโรติ วุจฺจติฯ เตเนวาห – ‘‘อวิชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํฯ

โก จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย อาหาโร? ปญฺจ นีวรณาติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. 10.61)ฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ เอตสฺมิญฺหิ ปจฺจยาหาเร คหิเต ปริยายาหาโรปิ นิปฺปริยายาหาโรปิ สพฺโพ คหิโตว โหติฯ

ตตฺถ อสญฺญีภเว ปจฺจยาหาโร ลพฺภติฯ อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘ธิ จิตฺตํ, ธิ วเตตํ จิตฺตํ, จิตฺตสฺส นาม อภาโวเยว สาธุฯ จิตฺตญฺหิ นิสฺสาย วธพนฺธาทิปจฺจยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ จิตฺเต อสติ นตฺเถต’’นฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา อสญฺญีภเว นิพฺพตฺตนฺติฯ โย ยสฺส อิริยาปโถ มนุสฺสโลเก ปณิหิโต อโหสิ, โส เตน อิริยาปเถน นิพฺพตฺติตฺวา จิตฺตรูปสทิโส หุตฺวา ปญฺจ กปฺปสตานิ ติฏฺฐติฯ เอตฺตกํ อทฺธานํ สยิโต วิย โหติฯ เอวรูปานมฺปิ สตฺตานํ ปจฺจยาหาโร ลพฺภติฯ เต หิ ยํ ฌานํ ภาเวตฺวา นิพฺพตฺตา, ตเทว เนสํ ปจฺจโย โหติฯ ยถา ชิยาเวเคน ขิตฺตสโร ยาว ชิยาเวโค อตฺถิ, ตาว คจฺฉติฯ เอวํ ยาว ฌานปจฺจโย อตฺถิ, ตาว ติฏฺฐนฺติฯ ตสฺมิํ นิฏฺฐิเต ขีณเวโค วิย สโร ปตนฺติฯ จวนกาเล จ เตสํ โส รูปกาโย อนฺตรธายติ, กามาวจรสญฺญา อุปฺปชฺชติ, เตน สญฺญุปฺปาเทน เต เทวา ตมฺหา กายา จุตาติ ปญฺญายนฺติฯ

เย ปน เต เนรยิกา เนว วุฏฺฐานผลูปชีวี, น ปุญฺญผลูปชีวีติ วุตฺตา, เตสํ โก อาหาโรติ? เตสํ กมฺมเมว อาหาโร ฯ กิํ ปญฺจ อาหารา อตฺถีติ? ปญฺจ, น ปญฺจาติ อิทํ น วตฺตพฺพํ, นนุ ‘‘ปจฺจโย อาหาโร’’ติ วุตฺตเมตํฯ ตสฺมา เยน กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, ตเทว เตสํ ฐิติปจฺจยตฺตา อาหาโร โหติฯ ยํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.250, 268; อ. นิ. 3.36)ฯ

กพฬีการาหารํ อารพฺภาปิ เจตฺถ วิวาโท น กาตพฺโพฯ มุเข อุปฺปชฺชนเขโฬปิ หิ เตสํ อาหารกิจฺจํ สาเธติฯ เขโฬ หิ นิรเย ทุกฺขเวทนีโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, สคฺเค สุขเวทนิโยฯ

อิติ กามภเว นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร อาหารา, รูปารูปภเวสุ ฐเปตฺวา อสญฺเญ เสสานํ ตโย, อสญฺญานญฺเจว อวเสสานญฺจ ปจฺจยาหาโรติ อิมินา อากาเรน สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ จตฺตาโร อาหาโร โย วา ปน โกจิ ปจฺจยาหาโร ทุกฺขสจฺจํ, อาหารสมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา ปญฺญา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ จตุสจฺจวเสน สพฺพวาเรสุ โยชนา กาตพฺพาฯ

8. ทุติยมหาปญฺหสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม กชงฺคลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ กชงฺคลาติ กชงฺคลาวาสิโนฯ มหาปญฺเหสูติ มหนฺตอตฺถปริคฺคาหเกสุ ปญฺเหสุฯ ยถา เมตฺถ ขายตีติ ยถา เม เอตฺถ อุปฏฺฐาติฯ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโตติ เหตุนา นเยน สุฏฺฐุ ภาวิตจิตฺโตฯ เอโส เจว ตสฺส อตฺโถติ กิญฺจาปิ ภควตา ‘‘จตฺตาโร ธมฺมา’’ติอาทโย ปญฺหา ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชิตา, ยสฺมา ปน จตูสุ อาหาเรสุ ปริญฺญาเตสุ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา โหนฺติ, เตสุ จ ภาวิเตสุ จตฺตาโร อาหารา ปริญฺญาตาว โหนฺติฯ ตสฺมา เทสนาวิลาเสน พฺยญฺชนเมเวตฺถ นานํ, อตฺโถ ปน เอโกเยวฯ อินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอโส เจว ตสฺส อตฺโถ’’ติฯ อตฺถโต หิ อุภยมฺเปตํ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณมิว โหติฯ

9. ปฐมโกสลสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม ยาวตาติ ยตฺตกาฯ กาสิโกสลาติ กาสิโกสลชนปทาฯ อตฺเถว อญฺญถตฺตนฺติ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ อตฺถิเยวฯ อตฺถิ วิปริณาโมติ มรณมฺปิ อตฺถิเยวฯ ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทตีติ ตสฺมิมฺปิ สมฺปตฺติชาเต อุกฺกณฺฐติฯ อคฺเค วิรชฺชตีติ สมฺปตฺติยา อคฺเค โกสลราชภาเว วิรชฺชติฯ ปเคว หีนสฺมินฺติ ปฐมตรํเยว หีเน อิตฺตรมนุสฺสานํ ปญฺจ กามคุณชาเตฯ

มโนมยาติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตาฯ พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ อุปฺปนฺนํฯ ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํฯ