7. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม อปฺปมาณนฺติ ปมาณกรธมฺมรหิตํ โลกุตฺตรํฯ นิปกา ปติสฺสตาติ เนปกฺเกน จ สติยา จ สมนฺนาคตา หุตฺวาฯ ปญฺจ ญาณานีติ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณญาณานิฯ ปจฺจตฺตญฺเญว อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตนิเยว อุปฺปชฺชนฺติฯ อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโตฯ มคฺคสมาธีติปิ วทนฺติเยวฯ โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโก, กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย, กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสฯ พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโตฯ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต, อตปฺปนิยฏฺเฐน ปณีโตฯ กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ, เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโตฯ อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ ตํ สมาธิํ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ, สโตว วุฏฺฐหติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ, สโต วุฏฺฐหติฯ ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก จา’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกํ ญาณํฯ เอเสว นโย เสเสสุฯ เอวํ อิมานิ ปญฺจ ญาณานิ ปจฺจตฺตญฺเญว อุปฺปชฺชนฺตีติฯ

8. ปญฺจงฺคิกสุตฺตวณฺณนา

[28] อฏฺฐเม อริยสฺสาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนกิเลเสหิ อารกา ฐิตสฺสฯ ภาวนํ เทเสสฺสามีติ พฺรูหนํ วฑฺฒนํ ปกาสยิสฺสามิฯ อิมเมว กายนฺติ อิมํ กรชกายํฯ อภิสนฺเทตีติ เตเมติ สฺเนเหติ, สพฺพตฺถ ปวตฺตปีติสุขํ กโรติฯ ปริสนฺเทตีติ สมนฺตโต สนฺเทติฯ ปริปูเรตีติ วายุนา ภสฺตํ วิย ปูเรติฯ ปริปฺผรตีติ สมนฺตโต ผุสติฯ สพฺพาวโต กายสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุโน สพฺพโกฏฺฐาสวโต กายสฺส กิญฺจิ อุปาทินฺนกสนฺตติปวตฺติฏฺฐาเน ฉวิมํสโลหิตานุคตํ อณุมตฺตมฺปิ ฐานํ ปฐมชฺฌานสุเขน อผุฏํ นาม น โหติฯ

ทกฺโขติ เฉโก ปฏิพโล นฺหานียจุณฺณานิ กาตุญฺเจว โยเชตุญฺจ สนฺเนตุญฺจฯ กํสถาเลติ เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเนฯ มตฺติกาภาชนํ ปน ถิรํ น โหติ, สนฺเนนฺตสฺส ภิชฺชติฯ ตสฺมา ตํ น ทสฺเสสิฯ ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกนฺติ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวาฯ สนฺเนยฺยาติ วามหตฺเถน กํสถาลํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปมาณยุตฺตํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา สิญฺจิตฺวา ปริมทฺทนฺโต ปิณฺฑํ กเรยฺยฯ สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุคตาฯ สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริคฺคหิตาฯ

สนฺตรพาหิราติ สทฺธิํ อนฺโตปเทเสน เจว พหิปเทเสน จ, สพฺพตฺถกเมว อุทกสิเนเหน ผุฏาติ อตฺโถฯ น จ ปคฺฆริณีติ น พินฺทุ พินฺทุ อุทกํ ปคฺฆรติ, สกฺกา โหติ หตฺเถนปิ ทฺวีหิปิ องฺคุลีหิ คเหตุํ โอวฏฺฏิกายปิ กาตุนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุพฺภิโททโกติ อุพฺภินฺนอุทโก, น เหฏฺฐา อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนอุทโก, อนฺโตเยว ปน อุปฺปชฺชนอุทโกติ อตฺโถฯ อายมุขนฺติ อาคมนมคฺโคฯ เทโวติ เมโฆฯ กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, อนฺวฑฺฒมาสํ วา อนุทสาหํ วาติ อตฺโถฯ ธารนฺติ วุฏฺฐิํฯ นานุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ นปฺปเวเสยฺย, น วสฺเสยฺยาติ อตฺโถฯ สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวาติ สีตา วาริธารา ตํ รหทํ ปูรยมานา อุพฺภิชฺชิตฺวาฯ เหฏฺฐา อุคฺคจฺฉนอุทกญฺหิ อุคฺคนฺตฺวา ภิชฺชนฺตํ อุทกํ โขเภติ, จตูหิ ทิสาหิ ปวิสนอุทกํ ปุราณปณฺณติณกฏฺฐทณฺฑกาทีหิ อุทกํ โขเภติฯ วุฏฺฐิอุทกํ ธารานิปาตพุพฺพุฬเกหิ อุทกํ โขเภติ, สนฺนิสินฺนเมว ปน หุตฺวา อิทฺธินิมฺมิตมิว อุปฺปชฺชมานํ อุทกํ อิมํ ปเทสํ ผรติ, อิมํ น ผรตีติ นตฺถิฯ เตน อผุโฏกาโส นาม น โหติฯ ตตฺถ รหโท วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ทุติยชฺฌานสุขํ, เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ตติยชฺฌานสุขอุปมายํ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ เสตรตฺตนีเลสุ ยํกิญฺจิ อุปฺปลเมว, อูนกสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ, สตปตฺตํ ปทุมํฯ ปตฺตนิยมํ วา วินาปิ เสตํ ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต น อุคฺคตานิฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ อุทกตลสฺส อนฺโต นิมุคฺคานิเยว หุตฺวา โปสนฺติ วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

จตุตฺถชฺฌานอุปมายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตนาติ เอตฺถ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธํ, ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตํ เวทิตพฺพํฯ โอทาเตน วตฺเถนาติ อิทํ อุตุผรณตฺถํ วุตฺตํฯ กิลิฏฺฐวตฺเถน หิ อุตุผรณํ น โหติ, ตงฺขณโธตปริสุทฺเธน อุตุผรณํ พลวํ โหติฯ อิมิสฺสา หิ อุปมาย วตฺถํ วิย กรชกาโย, อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุขํฯ

ตสฺมา ยถา สุนฺหาตสฺส ปุริสสฺส ปริสุทฺธํ วตฺถํ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนสฺส สรีรโต อุตุ สพฺพเมว วตฺถํ ผรติ, น โกจิ วตฺถสฺส อผุโฏกาโส โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสุเขน ภิกฺขุโน กรชกายสฺส น โกจิ โอกาโส อผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว วา วตฺถํ วิย, ตํสมุฏฺฐานรูปํ อุตุผรณํ วิยฯ ยถา หิ กตฺถจิ กตฺถจิ โอทาตวตฺเถ กายํ อผุสนฺเตปิ ตํสมุฏฺฐาเนน อุตุนา สพฺพตฺถกเมว กาโย ผุโฏ โหติ, เอวํ จตุตฺถชฺฌานสมุฏฺฐาปิเตน สุขุมรูเปน สพฺพตฺถกเมว ภิกฺขุโน กาโย ผุโฏ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณเมวฯ สุคฺคหิตํ โหตีติ ยถา เตน ฌานวิปสฺสนามคฺคา สุฏฺฐุ คหิตา โหนฺติ, เอวํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ อปราปเรน ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺเตน สุฏฺฐุ คหิตํ โหติฯ อญฺโญ วา อญฺญนฺติ อญฺโญ เอโก อญฺญํ เอกํ, อตฺตโนเยว หิ อตฺตา น ปากโฏ โหติฯ ฐิโต วา นิสินฺนนฺติ ฐิตกสฺสาปิ นิสินฺโน ปากโฏ โหติ, เตเนวํ วุตฺตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อุทกมณิโกติ สเมขลา อุทกจาฏิฯ สมติตฺติโกติ สมภริโตฯ กากเปยฺยาติ มุขวฏฺฏิยํ นิสีทิตฺวา กาเกน คีวํ อนาเมตฺวาว ปาตพฺโพฯ

สุภูมิยนฺติ สมภูมิยํฯ ‘‘สุภูเม สุเขตฺเต วิหตขาณุเก พีชานิ ปติฏฺฐาเปยฺยา’’ติ (ที. นิ. 2.438) เอตฺถ ปน มณฺฑภูมิ สุภูมีติ อาคตาฯ จตุมหาปเถติ ทฺวินฺนํ มหามคฺคานํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเนฯ อาชญฺญรโถติ วินีตอสฺสรโถฯ โอธสฺตปโตโทติ ยถา รถํ อภิรุหิตฺวา ฐิเตน สกฺกา โหติ คณฺหิตุํ, เอวํ อาลมฺพนํ นิสฺสาย ติริยโต ฐปิตปโตโทฯ โยคฺคาจริโยติ อสฺสาจริโยฯ สฺเวว อสฺสทมฺเม สาเรตีติ อสฺสทมฺมสารถิฯ เยนิจฺฉกนฺติ เยน เยน มคฺเคน อิจฺฉติฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คติํ อิจฺฉติฯ สาเรยฺยาติ อุชุกํ ปุรโต เปเสยฺยฯ ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏินิวตฺเตยฺยฯ

เอวํ เหฏฺฐา ปญฺจหิ องฺเคหิ สมาปตฺติปริกมฺมํ กเถตฺวา อิมาหิ ตีหิ อุปมาหิ ปคุณสมาปตฺติยา อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส อภิญฺญาปฏิปาฏิํ ทสฺเสตุํ โส สเจ อากงฺขตีติอาทิมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

9. จงฺกมสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม อทฺธานกฺขโม โหตีติ ทูรํ อทฺธานมคฺคํ คจฺฉนฺโต ขมติ, อธิวาเสตุํ สกฺโกติฯ ปธานกฺขโมติ วีริยกฺขโมฯ จงฺกมาธิคโต สมาธีติ จงฺกมํ อธิฏฺฐหนฺเตน อธิคโต อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ อญฺญตรสมาธิฯ จิรฏฺฐิติโก โหตีติ จิรํ ติฏฺฐติฯ ฐิตเกน คหิตนิมิตฺตญฺหิ นิสินฺนสฺส นสฺสติ, นิสินฺเนน คหิตนิมิตฺตํ นิปนฺนสฺสฯ จงฺกมํ อธิฏฺฐหนฺเตน จลิตารมฺมเณ คหิตนิมิตฺตํ ปน ฐิตสฺสปิ นิสินฺนสฺสปิ นิปนฺนสฺสปิ น นสฺสตีติฯ

10. นาคิตสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุทฺธํ อุคฺคตตฺตา อุจฺโจ, ราสิภาเวน จ มหา สทฺโท เอเตสนฺติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาฯ เตสุ หิ อุคฺคตุคฺคเตสุ ขตฺติยมหาสาล-พฺราหฺมณมหาสาลาทีสุ มหาสกฺการํ คเหตฺวา อาคเตสุ ‘‘อสุกสฺส โอกาสํ เทถ, อสุกสฺส โอกาสํ เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘มยํ ปฐมตรํ อาคตา, มยฺหํ ปฐมตรํ อาคตา, นตฺถิ โอกาโส’’ติ เอวํ อญฺญมญฺญํ กเถนฺตานํ สทฺโท อุจฺโจ เจว มหา จ อโหสิฯ เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเปติ เกวฏฺฏา วิย มจฺฉวิโลเปฯ เตสญฺหิ มจฺฉปจฺฉิํ คเหตฺวา อาคตานํ วิกฺกิณนฏฺฐาเน ‘‘มยฺหํ เทถ มยฺหํ เทถา’’ติ วทโต มหาชนสฺส เอวรูโป สทฺโท โหติฯ มีฬฺหสุขนฺติ อสุจิสุขํฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ ลาภสกฺการสิโลกสุขนฺติ ลาภสกฺการญฺเจว วณฺณภณนญฺจ นิสฺสาย อุปฺปนฺนสุขํฯ

ตํนินฺนาว คมิสฺสนฺตีติ ตํ ตเทว ภควโต คตฏฺฐานํ คมิสฺสนฺติ, อนุพนฺธิสฺสนฺติเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ, ภนฺเต, ภควโต สีลปญฺญาณนฺติ ยสฺมา ตถาวิธํ ตุมฺหากํ สีลญฺจ ญาณญฺจาติ อตฺโถฯ มา จ มยา ยโสติ มยา สทฺธิํ ยโสปิ มา สมาคจฺฉตุฯ ปิยานนฺติ ปิยชนานํฯ เอโส ตสฺส นิสฺสนฺโทติ เอสา ปิยภาวสฺส นิปฺผตฺติฯ อสุภนิมิตฺตานุโยคนฺติ อสุภกมฺมฏฺฐานานุโยคํฯ สุภนิมิตฺเตติ ราคฏฺฐานิเย อิฏฺฐารมฺมเณฯ เอโส ตสฺส นิสฺสนฺโทติ เอสา ตสฺส อสุภนิมิตฺตานุโยคสฺส นิปฺผตฺติฯ เอวมิมสฺมิํ สุตฺเต อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปสฺสนาว กถิตาติฯ

ปญฺจงฺคิกวคฺโค ตติโยฯ