(15) 5. ติกณฺฑกีวคฺโค

1. อวชานาติสุตฺตวณฺณนา

[141] ปญฺจมสฺส ปฐเม สํวาเสนาติ เอกโตวาเสนฯ อาเทยฺยมุโขติ อาทิยนมุโข, คหณมุโขติ อตฺโถฯ ตเมนํ ทตฺวา อวชานาตีติ ‘‘อยํ ทินฺนํ ปฏิคฺคเหตุเมว ชานาตี’’ติ เอวํ อวมญฺญติฯ ตเมนํ สํวาเสน อวชานาตีติ อปฺปมตฺตเก กิสฺมิญฺจิเทว กุชฺฌิตฺวา ‘‘ชานามหํ ตยา กตกมฺมํ, เอตฺตกํ อทฺธานํ อหํ กิํ กโรนฺโต วสิํ, นนุ ตุยฺหเมว กตากตํ วีมํสนฺโต’’ติอาทีนิ วตฺตา โหติฯ อถ อิตโร ‘‘อทฺธา โกจิ มยฺหํ โทโส ภวิสฺสตี’’ติ กิญฺจิ ปฏิปฺผริตุํ น สกฺโกติฯ ตํ ขิปฺปญฺเญว อธิมุจฺจิตา โหตีติ ตํ วณฺณํ วา อวณฺณํ วา สีฆเมว สทฺทหติฯ สทฺทหนฏฺเฐน หิ อาทาเนน เอส อาทิยนมุโขติ วุตฺโตฯ อาเธยฺยมุโขติ ปาฬิยา ปน ฐปิตมุโขติ อตฺโถฯ มคฺเค ขฏอาวาโฏ วิย อาคตาคตํ อุทกํ วณฺณํ วา อวณฺณํ วา สทฺทหนวเสน สมฺปฏิจฺฉิตุํ ฐปิตมุโขติ วุตฺตํ โหติฯ

อิตฺตรสทฺโธติ ปริตฺตกสทฺโธฯ กุสลากุสเล ธมฺเม น ชานาตีติอาทีสุ กุสเล ธมฺเม ‘‘อิเม กุสลา’’ติ น ชานาติ, อกุสเล ธมฺเม ‘‘อิเม อกุสลา’’ติ น ชานาติฯ ตถา สาวชฺเช สโทสธมฺเม ‘‘อิเม สาวชฺชา’’ติ, อนวชฺเช จ นิทฺโทสธมฺเม ‘‘อิเม อนวชฺชา’’ติ, หีเน หีนาติ, ปณีเต ปณีตาติฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ ‘‘อิเม กณฺหา สุกฺเก ปฏิพาเหตฺวา ฐิตตฺตา สปฺปฏิภาคา นาม, อิเม จ สุกฺกา กณฺเห ปฏิพาหิตฺวา ฐิตตฺตา สปฺปฏิภาคา’’ติ น ชานาติฯ

2. อารภติสุตฺตวณฺณนา

[142] ทุติเย อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตีติ อาปตฺติวีติกฺกมนวเสน อารภติ เจว, ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหติฯ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตสมาธิญฺเจว อรหตฺตผลญาณญฺจฯ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา น ชานาติฯ อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, วุฏฺฐิตตฺตา ปน น วิปฺปฏิสารี โหติฯ นารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ สกิํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปจฺฉา กิญฺจาปิ นาปชฺชติ, วิปฺปฏิสารํ ปน วิโนเทตุํ น สกฺโกติฯ นารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตีติ น เจว อาปตฺติํ อาปชฺชติ, น จ วิปฺปฏิสารี โหติฯ ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ…เป.… นิรุชฺฌนฺตีติ อรหตฺตํ ปน อปฺปตฺโต โหติฯ ปญฺจมนเยน ขีณาสโว กถิโตฯ

อารมฺภชาติ อาปตฺติวีติกฺกมสมฺภวาฯ วิปฺปฏิสารชาติ วิปฺปฏิสารโต ชาตาฯ ปวฑฺฒนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒนฺติฯ อารมฺภเช อาสเว ปหายาติ วีติกฺกมสมฺภเว อาสเว อาปตฺติเทสนาย วา อาปตฺติวุฏฺฐาเนน วา ปชหิตฺวาฯ ปฏิวิโนเทตฺวาติ สุทฺธนฺเต ฐิตภาวปจฺจเวกฺขเณน นีหริตฺวาฯ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาเวตูติ วิปสฺสนาจิตฺตญฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาเวตุฯ เสสํ อิมินา อุปาเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

3. สารนฺททสุตฺตวณฺณนา

[143] ตติเย กามาธิมุตฺตานนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อธิมุตฺตานํฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวโลกุตฺตรธมฺมตฺถาย สหสีลกํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปฏิปตฺติปูรโก ปุคฺคโล ทุลฺลโภ โลกสฺมิํฯ

4. ติกณฺฑกีสุตฺตวณฺณนา

[144] จตุตฺเถ อปฺปฏิกูเลติ อปฺปฏิกูลารมฺมเณฯ ปฏิกูลสญฺญีติ ปฏิกูลนฺติ เอวํสญฺญีฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ กถํ ปนายํ เอวํ วิหรตีติ? อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปน อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ ตาว อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติฯ เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติฯ อุภยสฺมิํ ปน ปุริมนยสฺส จ ปจฺฉิมนยสฺส จ วเสน ตติยจตุตฺถวารา วุตฺตา, ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน ปญฺจโมฯ ฉฬงฺคุเปกฺขา เจสา ขีณาสวสฺส อุเปกฺขาสทิสา, น ปน ขีณาสวุเปกฺขาฯ ตตฺถ อุเปกฺขโก วิหเรยฺยาติ มชฺฌตฺตภาเว ฐิโต วิหเรยฺยฯ กฺวจนีติ กิสฺมิญฺจิ อารมฺมเณฯ กตฺถจีติ กิสฺมิญฺจิ ปเทเสฯ กิญฺจนติ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปสฺสนาว กถิตาฯ ตํ อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ กาตุํ สกฺโกติ, ญาณวา ปญฺญุตฺตโร พหุสฺสุตสมโณปิ กาตุํ สกฺโกติฯ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน กาตุํ สกฺโกนฺติเยว, ขีณาสเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

6. มิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[146] ฉฏฺเฐ กมฺมนฺตํ กาเรตีติ เขตฺตาทิกมฺมนฺตํ กาเรติฯ อธิกรณํ อาทิยตีติ จตฺตาริ อธิกรณานิ อาทิยติฯ ปาโมกฺเขสุ ภิกฺขูสูติ ทิสาปาโมกฺเขสุ ภิกฺขูสุฯ ปฏิวิรุทฺโธ โหตีติ ปจฺจนีกคฺคาหิตาย วิรุทฺโธ โหติฯ อนวตฺถจาริกนฺติ อนวตฺถานจาริกํฯ