7. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[71] สตฺตเม อนนุยุตฺตสฺสาติ น ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส หุตฺวา วิหรโตฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตาฯ ตาสุ กณฺหปกฺขูปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติ สุกฺกปกฺขูปมาย เอว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ อปีติ สมฺภาวนตฺเถฯ อุภเยนาปิ เสยฺยถาปิ นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺฐตาย ปเนตํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐํ วจนํ โหติฯ ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิฯ สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺฐุ สมนฺตโต เสทิตานิ, อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺฐุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถฯ

กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมํ ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิญฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺยฯ อถ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาวฯ เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติฯ โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห, โส ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ, สยมฺปิ ปริณามํ คจฺฉติฯ กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘จิรํ วต มยํ สํกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺห, อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ, เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ ทฺเวธา ภิชฺชติฯ อถ เต ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยวฯ นิกฺขมนฺตา จ คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา วิจรนฺติฯ

เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ อธิสยนาทิติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนํ อนุยุตฺตกาโล , กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส อปริหานิฯ ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ นขตุณฺฑกานํ ถทฺธภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิญฺญาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปฺปตฺตกาโล เวทิตพฺโพฯ

ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณตภาวํ ญตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ, เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน ญาณปริปากํ ญตฺวา สตฺถาปิ –

‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติฯ (ธ. ป. 285) –

อาทินา นเยน โอภาสํ ผริตฺวา คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติฯ โส คาถาปริโยสาเน อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตโต ปฏฺฐาย ยถา เต กุกฺกุฏโปตกา คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา ตตฺถ วิจรนฺติ, เอวํ อยมฺปิ มหาขีณาสโว นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา สงฺฆารามํ อุปโสภยมาโน วิจรติฯ

ผลคณฺฑสฺสาติ วฑฺฒกิสฺสฯ โส หิ โอลมฺพกสงฺขาตํ ผลํ จาเรตฺวา ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ผลคณฺโฑติ วุจฺจติฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑกสฺส คหณฏฺฐาเนฯ เอตฺตกํ เม อชฺช อาสวานํ ขีณนฺติ ปพฺพชิตสฺส หิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โยนิโสมนสิกาเรน วตฺตปฏิปตฺติยา จ นิจฺจกาลํ อาสวา ขียนฺติฯ เอวํ ขียมานานํ ปน เนสํ ‘‘เอตฺตกํ อชฺช ขีณํ เอตฺตกํ หิยฺโย’’ติ เอวมสฺส ญาณํ น โหตีติ อตฺโถฯ อิมาย อุปมาย วิปสฺสนานิสํโส ทีปิโตฯ

เหมนฺติเกนาติ เหมนฺตสมเยนฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ถิรภาเวน ปริหายนฺติฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ ทฏฺฐพฺพํ, นาวา วิย โยคาวจโร, นาวาย มหาสมุทฺเท ปริยายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน อูนปญฺจวสฺสกาเล อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วิจรณํ, นาวาย มหาสมุทฺทอุทเกน ขชฺชมานานํ พนฺธนานํ ตนุภาโว วิย ภิกฺขุโน ปพฺพชฺชาสงฺเขเปน อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิเยว สํโยชนานํ ตนุภาโว, นาวาย ถเล อุกฺขิตฺตกาโล วิย ภิกฺขุโน นิสฺสยมุตฺตกสฺส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสนกาโล, ทิวา วาตาตเปน สํสุสฺสนํ วิย วิปสฺสนาญาเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สํสุสฺสนํ, รตฺติํ หิโมทเกน เตมนํ วิย กมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ปีติปาโมชฺเชน จิตฺตเตมนํ, รตฺตินฺทิวํ วาตาตเปหิ เจว หิโมทเกน จ ปริสุกฺขปริตินฺตานํ พนฺธนานํ ทุพฺพลภาโว วิย วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหิ สํโยชนานํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ทุพฺพลภาโว, ปาวุสฺสกเมโฆ วิย อรหตฺตมคฺคญาณํ, เมฆวุฏฺฐิอุทเกน นาวาย อนฺโตปูติภาโว วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส รูปสตฺตกาทิวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเน กมฺมฏฺฐาเน เอกทิวสํ อุตุสปฺปายาทีนิ ลทฺธา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส อรหตฺตผลาธิคโมฯ ปูติพนฺธนาย นาวาย กิญฺจิ กาลํ ฐานํ วิย ขีณสํโยชนสฺส อรหโต มหาชนํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส ยาวตายุกํ ฐานํ, ปูติพนฺธนาย นาวาย อนุปุพฺเพน ภิชฺชิตฺวา อปณฺณตฺติกภาวูปคโม วิย ขีณาสวสฺส อุปาทินฺนกฺขนฺธเภเทน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส อปณฺณตฺติกภาวูปคโมติ อิมาย อุปมาย สํโยชนานํ ทุพฺพลตา ทีปิตาฯ

8. อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตวณฺณนา

[72] อฏฺฐมํ อตฺถุปฺปตฺติยํ กถิตํฯ อตฺถุปฺปตฺติ ปนสฺส เหฏฺฐา จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตวณฺณนาย (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.51 อาทโย) วิตฺถาริตา เอวฯ ปสฺสถ โนติ ปสฺสถ นุฯ อาลิงฺคิตฺวาติ อุปคูหิตฺวาฯ อุปนิสีเทยฺยาติ สมีเป นิสฺสาย นิสีเทยฺยฯ อุปนิปชฺเชยฺยาติ อุปคนฺตฺวา นิปชฺเชยฺยฯ อาโรจยามีติ อาจิกฺขามิฯ ปฏิเวทยามีติ ปฏิเวเทตฺวา ชานาเปตฺวา กเถมิฯ วาลรชฺชุยาติ อสฺสวาลโควาเลหิ วฏฺฏิตรชฺชุยาฯ ปจฺโจรสฺมินฺติ อุรมชฺเฌฯ เผณุทฺเทหกนฺติ เผณํ อุทฺเทหิตฺวา, อุสฺสาเทตฺวาติ อตฺโถฯ อตฺตตฺถนฺติ อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกโลกิยโลกุตฺตรํ อตฺถํฯ ปรตฺโถภยตฺเถสุปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตสฺส (อ. นิ. 1.51 อาทโย) อตฺถุปฺปตฺติยํ กถิตเมวฯ อิทญฺจ ปน สุตฺตํ กเถตฺวา สตฺถา จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตํ กเถสิฯ นวมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

10. อรกสุตฺตวณฺณนา

[74] ทสเม ปริตฺตนฺติ อปฺปํ โถกํฯ ตญฺหิ สรสปริตฺตตายปิ ขณปริตฺตตายปิ ฐิติปริตฺตตายปิ ปริตฺตเมวฯ ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนโต ลหุกํฯ มนฺตายํ โพทฺธพฺพนฺติ มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, ปญฺญาย ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตสมฺภวาฯ หารหารินีติ รุกฺขนฬเวฬุอาทีนิ หริตพฺพานิ หริตุํ สมตฺถาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มหาวคฺโค สตฺตโมฯ

8. วินยวคฺโค

1. ปฐมวินยธรสุตฺตวณฺณนา

[75] อฏฺฐมสฺส ปฐเม อาปตฺติํ ชานาตีติ อาปตฺติํเยว อาปตฺตีติ ชานาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ