อญฺญตฺร ทิฏฺฐปเทหีติ ทิฏฺฐปเท โสตาปนฺเน อริยสาวเก ฐเปตฺวา โก อญฺโญ สทฺทหิสฺสตีติ อตฺโถฯ

วีตราโคติ วิกฺขมฺภนวเสน วีตราโคฯ สาสนํ อาชานิํสูติ อนุสิฏฺฐิํ ชานิํสุ, พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ สมสมคติโยติ ทุติยตฺตภาเว สพฺพากาเรน สมคติโก เอกคติโกฯ อุตฺตริ เมตฺตํ ภาเวยฺยนฺติ ปฐมชฺฌานโต อุตฺตริ ยาว ติกจตุกฺกชฺฌานา ปณีตํ กตฺวา เมตฺตํ ภาเวยฺยํฯ จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ ปรินิพฺพุโตติ โพธิปลฺลงฺเกเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ เอวํ อนิจฺจลกฺขณํ ทีเปตฺวา สตฺถริ เทสนํ วินิวฏฺเฏนฺเต ปญฺจสตาปิ เต อนิจฺจกมฺมฏฺฐานิกา ภิกฺขู เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา นิสินฺนาสเนสุเยว อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ

3. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา

[67] ตติเย ยโตติ ยทาฯ ปจฺจนฺติมนฺติ รฏฺฐปริยนฺเต รฏฺฐาวสาเน นิวิฏฺฐํฯ มชฺฌิมเทสนครสฺส ปน รกฺขากิจฺจํ นตฺถิ, เตน ตํ น คหิตํฯ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตนฺติ นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกตํฯ อกรณียนฺติ อกตฺตพฺพํ อชินิยํฯ คมฺภีรเนมาติ คมฺภีรอาวาฏาฯ สุนิขาตาติ สุฏฺฐุ สนฺนิสีทาปิตาฯ ตํ ปเนตํ เอสิกาถมฺภํ อิฏฺฐกาหิ วา กโรนฺติ สิลาหิ วา ขทิราทีหิ วา สารรุกฺเขหิฯ ตํ นครคุตฺตตฺถาย กโรนฺตา พหินคเร กโรนฺติ, อลงฺการตฺถาย กโรนฺตา อนฺโตนคเรฯ ตํ อิฏฺฐกามยํ กโรนฺตา มหนฺตํ อาวาฏํ กตฺวา จยํ จินิตฺวา อุปริ อฏฺฐํสํ กตฺวา สุธาย ลิมฺปนฺติฯ ยทา หตฺถินา ทนฺเตหิ อภิหโต น จลติ, ตทา สุลิตฺโต นาม โหติฯ สิลาถมฺภาทโยปิ อฏฺฐํสา เอว โหนฺติฯ เต สเจ อฏฺฐ รตนา โหนฺติ, จตุรตนมตฺตํ อาวาเฏ ปวิสติ, จตุรตนมตฺตํ อุปริ โหติฯ โสฬสรตนวีสติรตเนสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺเพสญฺหิ อุปฑฺฒํ เหฏฺฐา โหติ, อุปฑฺฒํ อุปริฯ เต โคมุตฺตวงฺกา โหนฺติ, เตน เตสํ อนฺตเร ปทรมยํ กตฺวา กมฺมํ กาตุํ สกฺกา โหติ, เต ปน กตจิตฺตกมฺมา ปคฺคหิตทฺธชาว โหนฺติฯ

ปริขาติ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตมาติกาฯ อนุปริยายปโถติ อนฺโต ปาการสฺส ปากาเรน สทฺธิํ คโต มหาปโถ, ยตฺถ ฐิตา พหิปากาเร ฐิเตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌนฺติฯ สลากนฺติ สรโตมราทินิสฺสคฺคิยาวุธํฯ เชวนิกนฺติ เอกโตธาราทิเสสาวุธํฯ

หตฺถาโรหาติ สพฺเพปิ หตฺถิอาจริยหตฺถิเวชฺชหตฺถิพนฺธาทโยฯ อสฺสาโรหาติ สพฺเพปิ อสฺสาจริยอสฺสเวชฺชอสฺสพนฺธาทโยฯ รถิกาติ สพฺเพปิ รถาจริยรถโยธรถรกฺขาทโยฯ ธนุคฺคหาติ อิสฺสาสาฯ เจลกาติ เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติฯ จลกาติ ‘‘อิธ รญฺโญ ฐานํ โหตุ, อิธ อสุกมหามตฺตสฺสา’’ติ เอวํ เสนาพฺยูหการกาฯ ปิณฺฑทายิกาติ สาหสิกมหาโยธาฯ เต กิร ปรเสนํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑปิณฺฑมิว เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ, อุปฺปติตฺวา นิคฺคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เย วา สงฺคามมชฺเฌ โยธานํ ภตฺตปานียํ คเหตฺวา ปวิสนฺติ, เตสมฺเปตํ นามํฯ อุคฺคา ราชปุตฺตาติ อุคฺคตุคฺคตา สงฺคามาวจรา ราชปุตฺตาฯ ปกฺขนฺทิโนติ เย ‘‘กสฺส สีสํ วา อาวุธํ วา อาหรามา’’ติ วตฺวา ‘‘อสุกสฺสา’’ติ วุตฺตา สงฺคามํ ปกฺขนฺทิตฺวา ตเทว อาหรนฺติ, อิเม ปกฺขนฺทนฺตีติ ปกฺขนฺทิโนฯ มหานาคา วิย มหานาคา, หตฺถิอาทีสุปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเตสุ อนิวตฺติยโยธานํ เอตํ อธิวจนํฯ สูราติ เอกสูรา, เย สชาลิกาปิ สวมฺมิกาปิ สมุทฺทํ ตริตุํ สกฺโกนฺติฯ จมฺมโยธิโนติ เย จมฺมกญฺจุกํ วา ปวิสิตฺวา สรปริตฺตาณจมฺมํ วา คเหตฺวา ยุชฺฌนฺติฯ ทาสกปุตฺตาติ พลวสิเนหา ฆรทาสโยธา ฯ โทวาริโกติ ทฺวารปาลโกฯ วาสนเลปนสมฺปนฺโนติ วาสเนน สพฺพวิวรปฏิจฺฉาทเนน สุธาเลเปน สมฺปนฺโนฯ พหิ วา ขาณุปาการสงฺขาเตน วาสเนน ฆนมฏฺเฐน จ สุธาเลเปน สมฺปนฺโน ปุณฺณฆฏปนฺติํ ทสฺเสตฺวา กตจิตฺตกมฺมปคฺคหิตทฺธโชฯ ติณกฏฺโฐทกนฺติ หตฺถิอสฺสาทีนํ ฆาสตฺถาย เคหานญฺจ ฉาทนตฺถาย อาหริตฺวา พหูสุ ฐาเนสุ ฐปิตติณญฺจ, เคหกรณปจนาทีนํ อตฺถาย อาหริตฺวา ฐปิตกฏฺฐญฺจ, ยนฺเตหิ ปเวเสตฺวา โปกฺขรณีสุ ฐปิตอุทกญฺจฯ สนฺนิจิตํ โหตีติ ปฏิกจฺเจว อเนเกสุ ฐาเนสุ สุฏฺฐุ นิจิตํ โหติฯ อพฺภนฺตรานํ รติยาติ อนฺโตนครวาสีนํ รติอตฺถายฯ

อปริตสฺสายาติ ตาสํ อนาปชฺชนตฺถายฯ สาลิยวกนฺติ นานปฺปการา สาลิโย เจว ยวา จฯ ติลมุคฺคมาสาปรณฺณนฺติ ติลมุคฺคมาสา จ เสสาปรณฺณญฺจฯ

อิทานิ ยสฺมา ตถาคตสฺส นคเร กมฺมํ นาม นตฺถิ , นครสทิสํ ปน อริยสาวกํ, นครปริกฺขารสทิเส จ สตฺต ธมฺเม, จตุอาหารสทิสานิ จ จตฺตาริ ฌานานิ ทสฺเสตฺวา เอกาทสสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา เทสนํ วินิวฏฺเฏสฺสามีติ อยํ อุปมา อาภตาฯ ตสฺมา ตํ เทสนํ ปกาเสตุํ อิทํ เอวเมว โขติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สทฺธมฺเมหีติ สุธมฺเมหิฯ สทฺโธติ โอกปฺปนสทฺธาย เจว ปจฺจกฺขสทฺธาย จ สมนฺนาคโตฯ ตตฺถ ทานสีลาทีนํ ผลํ สทฺทหิตฺวา ทานาทิปุญฺญกรเณ สทฺธา โอกปฺปนสทฺธา นามฯ มคฺเคน อาคตสทฺธา ปจฺจกฺขสทฺธา นามฯ ปสาทสทฺธาติปิ เอสา เอวฯ ตสฺสา ลกฺขณาทีหิ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ

‘‘สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณา จ, มหาราช, สทฺธา สมฺปสาทนลกฺขณา จา’’ติ (มิ. ป. 2.1.10) หิ วจนโต อิทํ สทฺธาย ลกฺขณํ นามฯ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ สทฺโธ ปสนฺโน เวทิตพฺโพฯ กตเมหิ ตีหิ? สีลวนฺตานํ ทสฺสนกาโม โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 3.42) นเยน วุตฺตํ ปน สทฺธาย นิมิตฺตํ นามฯ ‘‘โก จาหาโร สทฺธาย, สทฺธมฺมสฺสวนนฺติสฺส วจนีย’’นฺติ (อ. นิ. 10.61) อยํ ปนสฺสา อาหาโร นามฯ ‘‘สทฺธาปพฺพชิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อยํ อนุธมฺโม โหติ, ยํ รูเป นิพฺพิทาพหุโล วิหริสฺสตี’’ติ อยมสฺส อนุธมฺโม นามฯ ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยํ, สิรี โภคานมาสโย’’ (สํ. นิ. 1.79)ฯ ‘‘สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหติ’’ (สํ. นิ. 1.36)ฯ ‘‘สทฺธาย ตรติ โอฆํ’’ (สํ. นิ. 1.246)ฯ ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺฐิ’’ (สุ. นิ. 77; สํ. นิ. 1.197)ฯ ‘‘สทฺธาหตฺโถ มหานาโคฯ อุเปขาเสตทนฺตวา’’ติอาทีสุ ปน สุตฺเตสุ เอติสฺสา พทฺธภตฺตปุฏาทิสริกฺขตาย อเนกสรสตา ภควตา ปกาสิตาฯ อิมสฺมิํ ปน นคโรปมสุตฺตนฺเต เอสา อจลสุปฺปติฏฺฐิตตาย เอสิกาถมฺภสทิสา กตฺวา ทสฺสิตาฯ

สทฺเธสิโกติ สทฺธํ เอสิกาถมฺภํ กตฺวา อริยสาวโก อกุสลํ ปชหตีติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ โยชนา กาตพฺพาฯ

อปิเจตฺถ หิโรตฺตปฺเปหิ ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร สมฺปชฺชติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ ฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต เอกาทสสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา เทสนาย กูฏํ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

4. ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา

[68] จตุตฺเถ กาลํ ชานาตีติ ยุตฺตปฺปตฺตกาลํ ชานาติฯ อยํ กาโล อุทฺเทสสฺสาติ อยํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนกาโลฯ ปริปุจฺฉายาติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ปริปุจฺฉายฯ โยคสฺสาติ โยเค กมฺมํ ปกฺขิปนสฺสฯ ปฏิสลฺลานสฺสาติ นิลียนสฺส เอกีภาวสฺสฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุรูปธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโนฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุคฺคลปโรปรญฺญู โหตีติ เอวํ ภิกฺขุ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ ติกฺขมุทุภาวํ ชานนสมตฺโถ นาม โหติฯ

5. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตวณฺณนา

[69] ปญฺจเม ปนฺนปลาโสติ ปติตปลาโสฯ ชาลกชาโตติ สญฺชาตปตฺตปุปฺผชาโลฯ ตสฺส หิ ปตฺตชาลญฺจ ปุปฺผชาลญฺจ สเหว นิกฺขมติฯ ขารกชาโตติ ปาฏิเยกฺกํ สญฺชาเตน สุวิภตฺเตน ปตฺตชาลเกน จ ปุปฺผชาลเกน จ สมนฺนาคโตฯ กุฏุมลกชาโตติ สญฺชาตมกุโฬฯ โกรกชาโตติ อวิกสิเตหิ มหากุจฺฉีหิ สมฺภินฺนมุเขหิ ปุปฺเผหิ สมนฺนาคโตฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพากาเรน สุปุปฺผิโตฯ ทิพฺเพ จตฺตาโร มาเสติ ทิพฺเพน อายุนา จตฺตาโร มาเสฯ มนุสฺสคณนาย ปน ตานิ ทฺวาทส วสฺสสหสฺสานิ โหนฺติฯ ปริจาเรนฺตีติ อิโต จิโต จ อินฺทฺริยานิ จาเรนฺติ, กีฬนฺติ รมนฺตีติ อตฺโถฯ

อาภาย ผุฏํ โหตีติ ตตฺตกํ ฐานํ โอภาเสน ผุฏํ โหติฯ เตสญฺหิ ปุปฺผานํ พาลสูริยสฺส วิย อาภา โหติ, ปตฺตานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณานิ, อนฺโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ โหติฯ ปุปฺผิเต ปน ปาริจฺฉตฺตเก อาโรหนกิจฺจํ วา องฺกุสกํ คเหตฺวา นมนกิจฺจํ วา ปุปฺผาหรณตฺถํ จงฺโคฏกกิจฺจํ วา นตฺถิ, กนฺตนกวาโต อุฏฺฐหิตฺวา ปุปฺผานิ วณฺฏโต กนฺตติ, สมฺปฏิจฺฉนกวาโต สมฺปฏิจฺฉติ, ปเวสนกวาโต สุธมฺมํ เทวสภํ ปเวเสติ, สมฺมชฺชนกวาโต ปุราณปุปฺผานิ นีหรติ, สนฺถรณกวาโต ปตฺตกณฺณิกเกสรานิ รญฺเชนฺโต สนฺถรติฯ