ยถา ปน สุนิสิเตน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ปญฺญาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพาฯ

ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ ธมฺโมติ ปญฺญา, ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโยฯ อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาเยวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญาวาหิํ ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหิํ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี’’ติ (ปุ. ป. 208)ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.771, 889) ปญฺญาภาวนาธิกาเร วุตฺตาฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

5. อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อุทกูปมาติ นิมุชฺชนาทิอาการํ คเหตฺวา อุทเกน อุปมิตาฯ สกิํ นิมุคฺโคติ เอกวารเมว นิมุคฺโคฯ เอกนฺตกาฬเกหีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุมฺมุชฺชตีติ อุฏฺฐหติฯ สาธูติ โสภนา ภทฺทกาฯ หายติเยวาติ จงฺกวาเร อาสิตฺตอุทกํ วิย ปริหายเตว ฯ อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกตีติ อุฏฺฐหิตฺวา คนฺตพฺพทิสํ วิปสฺสติ วิโลเกติฯ ปตรตีติ คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ตรติ นามฯ ปฏิคาธปฺปตฺโต โหตีติ อุฏฺฐาย วิโลเกตฺวา ปตริตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐาปตฺโต นาม โหติ, ติฏฺฐติ น ปุนาคจฺฉติฯ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐตีติ สพฺพกิเลโสฆํ ตริตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐิโต นาม โหติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

6. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ อนิจฺจาติ เอวํ ปญฺญาย ผรนฺโต อนุปสฺสตีติ อนิจฺจานุปสฺสีฯ อนิจฺจาติ เอวํ สญฺญา อสฺสาติ อนิจฺจสญฺญีฯ อนิจฺจาติ เอวํ ญาเณน ปฏิสํเวทิตา อสฺสาติ อนิจฺจปฏิสํเวทีฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํฯ สมิตนฺติ ยถา ปุริมจิตฺเตน ปจฺฉิมจิตฺตํ สมิตํ สมุปคตํ ฆฏฺฏิตํ โหติ, เอวํฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํ อญฺเญน เจตสา อสํมิสฺสํฯ เจตสา อธิมุจฺจมาโนติ จิตฺเตน สนฺนิฏฺฐาปยมาโนฯ ปญฺญาย ปริโยคาหมาโนติ วิปสฺสนาญาเณน อนุปวิสมาโนฯ

อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกกฺขเณเยวฯ อิธ สมสีสี กถิโตฯ โส จตุพฺพิโธ โหติ โรคสมสีสี, เวทนาสมสีสี, อิริยาปถสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติฯ ตตฺถ ยสฺส อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐสฺส สโต โรควูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ โรคสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน อญฺญตรํ เวทนํ เวทยโต เวทนาวูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ เวทนาสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรสมงฺคิโน วิปสฺสนฺตสฺส อิริยาปถสฺส ปริโยสานญฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน อุปกฺกมโต วา สรสโต วา ชีวิตปริยาทานญฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อาสวปริยาทานํ มคฺคจิตฺเตน, ชีวิตปริยาทานํ จุติจิตฺเตน โหตีติ อุภินฺนํ เอกกฺขเณ สมฺภโว นาม นตฺถิฯ ยสฺมา ปนสฺส อาสเวสุ ขีณมตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณวารานนฺตรเมว ชีวิตปริยาทานํ คจฺฉติ, อนฺตรํ น ปญฺญายติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ

อนฺตราปรินิพฺพายีติ โย ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน นิพฺพตฺตกฺขเณ วา โถกํ อติกฺกมิตฺวา วา เวมชฺเฌ ฐตฺวา วา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺเสตํ นามํฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ โย ตตฺเถว อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย เตสํเยว ปุคฺคลานํ อสงฺขาเรเนว อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติฯ สสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติฯ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ โย เหฏฺฐา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อนุปุพฺเพน อกนิฏฺเฐ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ