7. มชฺเฌสุตฺตวณฺณนา

[61] สตฺตเม ปารายเน เมตฺเตยฺยปญฺเหติ ปารายนสมาคมมฺหิ เมตฺเตยฺยมาณวสฺส ปญฺเหฯ อุโภนฺเต วิทิตฺวานาติ ทฺเว อนฺเต ทฺเว โกฏฺฐาเส ชานิตฺวาฯ มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา มชฺเฌ น ลิปฺปติ, เวมชฺเฌฏฺฐาเน น ลิปฺปติฯ สิพฺพนิมจฺจคาติ สิพฺพนิสงฺขาตํ ตณฺหํ อตีโตฯ ผสฺโสติ ผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตา อยํ อตฺตภาโวฯ เอโก อนฺโตติ อยเมโก โกฏฺฐาโสฯ ผสฺสสมุทโยติ ผสฺโส สมุทโย อสฺสาติ ผสฺสสมุทโย, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กตกมฺมผสฺสปจฺจยา นิพฺพตฺโต อนาคตตฺตภาโวฯ ทุติโย อนฺโตติ ทุติโย โกฏฺฐาโสฯ ผสฺสนิโรโธติ นิพฺพานํฯ มชฺเฌติ สิพฺพินิตณฺหํ เฉตฺวา ทฺวิธากรณฏฺเฐน นิพฺพานํ มชฺเฌ นาม โหติฯ ตณฺหา หิ นํ สิพฺพตีติ ตณฺหา นํ อตฺตภาวทฺวยสงฺขาตํ ผสฺสญฺจ ผสฺสสมุทยญฺจ สิพฺพติ ฆฏฺเฏติฯ กิํ การณา? ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ ยทิ หิ ตณฺหา น สิพฺเพยฺย, ตสฺส ตสฺส ภวสฺส นิพฺพตฺติ น ภเวยฺยฯ อิมสฺมิํ ฐาเน โกฏิมชฺฌิกูปมํ คณฺหนฺติฯ ทฺวินฺนญฺหิ กณฺฑานํ เอกโต กตฺวา มชฺเฌ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ โกฏิ มชฺฌนฺติ วุจฺจติฯ สุตฺเต ฉินฺเน อุโภ กณฺฑานิ อุภโต ปตนฺติฯ เอวเมตฺถ กณฺฑทฺวยํ วิย วุตฺตปฺปการา ทฺเว อนฺตา, สิพฺพิตฺวา ฐิตสุตฺตํ วิย ตณฺหา, สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑทฺวยสฺส อุภโตปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อนฺตทฺวยํ นิรุทฺธเมว โหติฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อิมินา อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา ตณฺหาย มชฺเฌ อนุปลิตฺตภาเวน อภิญฺเญยฺยํ จตุสจฺจธมฺมํ อภิชานาติ นาม, ตีรณปริญฺญาย จ ปหานปริญฺญาย จ ปริชานิตพฺพํ โลกิยสจฺจทฺวยํ ปริชานาติ นามฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส โกฏิกโร ปริจฺเฉทปริวฏุมกโร โหติ นามฯ

ทุติยวาเร ติณฺณํ กณฺฑานํ วเสน อุปมา เวทิตพฺพาฯ ติณฺณญฺหิ กณฺฑานํ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ สุตฺเต ฉินฺเน ตีณิ กณฺฑานิ ตีสุ ฐาเนสุ ปตนฺติ, เอวเมตฺถ กณฺฑตฺตยํ วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา, สุตฺตํ วิย ตณฺหาฯ สา หิ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺเนน, ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อนาคเตน สทฺธิํ สํสิพฺพติฯ สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑตฺตยสฺส ตีสุ ฐาเนสุ ปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา นิรุทฺธาว โหนฺติฯ

ตติยวาเร อทุกฺขมสุขา มชฺเฌติ ทฺวินฺนํ เวทนานํ อนฺตรฏฺฐกภาเวน มชฺเฌฯ สุขญฺหิ ทุกฺขสฺส, ทุกฺขํ วา สุขสฺส อนฺตรํ นาม นตฺถิฯ ตณฺหา สิพฺพินีติ เวทนาสุ นนฺทิราโค เวทนานํ อุปจฺเฉทํ นิวาเรตีติ ตา สิพฺพติ นามฯ

จตุตฺถวาเร วิญฺญาณํ มชฺเฌติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ เสสวิญฺญาณมฺปิ นามรูปปจฺจยสมุทาคตตฺตา นามรูปานํ มชฺเฌ นามฯ

ปญฺจมวาเร วิญฺญาณํ มชฺเฌติ กมฺมวิญฺญาณํ มชฺเฌ, อชฺฌตฺติกายตเนสุ วา มนายตเนน กมฺมสฺส คหิตตฺตา อิธ ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ มชฺเฌ นาม, มโนทฺวาเร วา อาวชฺชนสฺส อชฺฌตฺติกายตนนิสฺสิตตฺตา ชวนวิญฺญาณํ มชฺเฌ นามฯ

ฉฏฺฐวาเร สกฺกาโยติ เตภูมกวฏฺฏํฯ สกฺกายสมุทโยติ สมุทยสจฺจํฯ สกฺกายนิโรโธติ นิโรธสจฺจํฯ ปริยาเยนาติ เตน เตน การเณเนวฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

8. ปุริสินฺทฺริยญาณสุตฺตวณฺณนา

[62] อฏฺฐเม อญฺญตโรติ เทวทตฺตปกฺขิโก เอโกฯ สมนฺนาหริตฺวาติ อาวชฺชิตฺวาฯ อิทํ โส ‘‘กิํ นุ โข ภควตา ชานิตฺวา กถิตํ, อุทาหุ อชานิตฺวา, เอกํสิกํ วา กถิตํ อุทาหุ วิภชฺชกถิต’’นฺติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ อาปายิโกติ อปาเย นิพฺพตฺตนโกฯ เนรยิโกติ นิรยคามีฯ กปฺปฏฺโฐติ กปฺปฏฺฐิยกมฺมสฺส กตตฺตา กปฺปํ ฐสฺสติฯ อเตกิจฺโฉติ น สกฺกา ติกิจฺฉิตุํฯ ทฺเวชฺฌนฺติ ทฺวิธาภาวํฯ วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตนฺติ วาลสฺส อคฺคโกฏิยา ทสฺเสตพฺพมตฺตกํ, วาลคฺคโกฏินิปาตมตฺตกํ วาฯ ปุริสินฺทฺริยญาณานีติ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณานิ, อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนญาณานีติ อตฺโถฯ

วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมาติ เอตฺตกา กุสลา ธมฺมา วิชฺชนฺติ, เอตฺตกา อกุสลา ธมฺมาติ ชานามิฯ อนฺตรหิตาติ อทสฺสนํ คตาฯ สมฺมุขีภูตาติ สมุทาจารวเสน ปากฏา ชาตาฯ กุสลมูลนฺติ กุสลชฺฌาสโยฯ กุสลา กุสลนฺติ ตมฺหา กุสลชฺฌาสยา อญฺญมฺปิ กุสลํ นิพฺพตฺติสฺสติฯ สารทานีติ สาราทานิ คหิตสารานิ, สรทมาเส วา นิพฺพตฺตานิฯ สุขสยิตานีติ สุขสนฺนิจิตานิฯ สุเขตฺเตติ มณฺฑเขตฺเตฯ นิกฺขิตฺตานีติ วุตฺตานิฯ สปฺปฏิภาคาติ สริกฺขกาฯ อภิโท อทฺธรตฺตนฺติ อภิอทฺธรตฺตํ อทฺธรตฺเต อภิมุขีภูเตฯ ภตฺตกาลสมเยติ ราชกุลานํ ภตฺตกาลสงฺขาเต สมเยฯ ปริหานธมฺโมติ โก เอวํ ภควตา ญาโตติ? อชาตสตฺตุราชาฯ โส หิ ปาปมิตฺตํ นิสฺสาย มคฺคผเลหิ ปริหีโนฯ อปเรปิ สุปฺปพุทฺธสุนกฺขตฺตาทโย ภควตา ญาตาวฯ อปริหานธมฺโมติ เอวํ ภควตา โก ญาโต? สุสีโม ปริพฺพาชโก อญฺเญ จ เอวรูปาฯ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ เอวํ โก ญาโต ภควตาติ? สนฺตติมหามตฺโต อญฺเญ จ เอวรูปาฯ