เมนู

4. สุมนวคฺโค

1. สุมนสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม สุมนา ราชกุมารีติ มหาสกฺการํ กตฺวา ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา เอวํ ลทฺธนามา ราชกญฺญาฯ วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธกาลสฺมิํ หิ นาคเรสุ ‘‘ยุทฺธมฺปิ กตฺวา สตฺถารํ อมฺหากํ คณฺหิสฺสามา’’ติ เสนาปติํ นิสฺสาย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ลภิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปุญฺญานิ กาตุํ อารทฺเธสุ สพฺพปฐมทิวโส เสนาปติสฺส วาโร อโหสิฯ ตสฺมิํ ทิวเส เสนาปติ มหาทานํ สชฺเชตฺวา ‘‘อชฺช ยถา อญฺโญ โกจิ เอกภิกฺขมฺปิ น เทติ, เอวํ รกฺขถา’’ติ สมนฺตา ปุริเส ฐเปสิฯ ตํทิวสํ เสฏฺฐิภริยา โรทมานา ปญฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธิํ กีฬิตฺวา อาคตํ ธีตรํ อาห – ‘‘สเจ, อมฺม, ตว ปิตา ชีเวยฺย, อชฺชาหํ ปฐมํ ทสพลํ โภเชยฺย’’นฺติฯ สา ตํ อาห – ‘‘อมฺม, มา จินฺตยิ, อหํ ตถา กริสฺสามิ, ยถา พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ อมฺหากํ ปฐมํ ภิกฺขํ ภุญฺชิสฺสตี’’ติฯ ตโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา นิรุทกปายาสํ ปูเรตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราทีหิ อภิสงฺขริตฺวา อญฺญิสฺสา ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา ตํ สุมนมาลาคุเฬหิ ปริกฺขิปิตฺวา มาลาคุฬสทิสํ กตฺวา ภควโต คามํ ปวิสนเวลาย สยเมว อุกฺขิปิตฺวา ธาติคณปริวุตา ฆรา นิกฺขมิฯ

อนฺตรามคฺเค เสนาปติโน อุปฏฺฐากา, ‘‘อมฺม, มา อิโต อาคมา’’ติ วทนฺติฯ มหาปุญฺญา นาม มนาปกถา โหนฺติ, น จ เตสํ ปุนปฺปุนํ ภณนฺตานํ กถา ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา โหติฯ สา ‘‘จูฬปิต, มหาปิต, มาตุล, กิสฺส ตุมฺเห คนฺตุํ น เทถา’’ติ อาหฯ เสนาปตินา ‘‘อญฺญสฺส กสฺสจิ ขาทนียํ โภชนียํ มา เทถา’’ติ ฐปิตมฺห, อมฺมาติฯ กิํ ปน มม หตฺเถ ขาทนียํ โภชนียํ ปสฺสถาติ? มาลาคุฬํ ปสฺสามาติฯ กิํ ตุมฺหากํ เสนาปติ มาลาปูชมฺปิ กาตุํ น เทตีติ? เทติ, อมฺมาติฯ เตน หิ อเปถาติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มาลาคุฬํ คณฺหถ ภควา’’ติ อาหฯ ภควา เอกํ เสนาปติสฺส อุปฏฺฐากํ โอโลเกตฺวา มาลาคุฬํ คณฺหาเปสิฯ

สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภวาภวาภินิพฺพตฺติยํ เม สติ ปริตสฺสนชีวิตํ นาม มา โหตุ, อยํ สุมนมาลา วิย นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน ปิยาว โหมิ, นาเมน จ สุมนาเยวา’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา สตฺถารา ‘‘สุขินี โหหี’’ติ วุตฺตา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

ภควาปิ เสนาปติสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ เสนาปติ ยาคุํ คเหตฺวา อุปคญฺฉิ, สตฺถา หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิฯ นิสินฺโน, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆติ ฯ อตฺถิ โน เอโก อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑปาโต ลทฺโธติ? มาลํ อปเนตฺวา ปิณฺฑปาตํ อทฺทสฯ จูฬุปฏฺฐาโก อาห – ‘‘สามิ มาลาติ มํ วตฺวา มาตุคาโม วญฺเจสี’’ติฯ ปายาโส ภควนฺตํ อาทิํ กตฺวา สพฺพภิกฺขูนํ ปโหสิฯ เสนาปติ อตฺตโน เทยฺยธมฺมํ อทาสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกามิฯ เสนาปติ ‘‘กา นาม สา ปิณฺฑปาตมทาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ เสฏฺฐิธีตา สามีติฯ สปฺปญฺญา อิตฺถี, เอวรูปาย ฆเร วสนฺติยา ปุริสสฺส สคฺคสมฺปตฺติ นาม น ทุลฺลภาติ กํ อาเนตฺวา เชฏฺฐกฏฺฐาเน ฐเปสิ?

สา ปิตุเคเห จ เสนาปติเคเห จ ธนํ คเหตฺวา ยาวตายุกํ ตถาคตสฺส ทานํ ทตฺวา ปุญฺญานิ กริตฺวา ตโต จุตา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติฯ นิพฺพตฺตกฺขเณเยว ชาณุปฺปมาเณน โอธินา สกลํ เทวโลกํ ปริปูรยมานํ สุมนวสฺสํ วสฺสิฯ เทวตา ‘‘อยํ อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคตา’’ติ ‘‘สุมนา เทวธีตา’’ตฺเววสฺสา นามํ อกํสุฯ สา เอกนวุติกปฺเป เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อวิชหิตสุมนวสฺสา ‘‘สุมนา สุมนา’’ตฺเวว นามา อโหสิฯ อิมสฺมิํ ปน กาเล โกสลรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตาปิ ปญฺจสตา กุมาริกา ตํทิวสญฺเญว ตสฺมิํ ตสฺมิํ กุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา เอกทิวเสเยว สพฺพา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิํสุฯ ตํขณํเยว ชาณุปฺปมาเณน โอธินา สุมนวสฺสํ วสฺสิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา ‘‘ปุพฺเพ กตาภินีหารา เอสา ภวิสฺสตี’’ติ ตุฏฺฐมานโส ‘‘ธีตา เม อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคตา’’ติ สุมนาตฺเววสฺสา นามํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ ธีตา น เอกิกาว นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ นครํ วิจินาเปนฺโต ‘ปญฺจ ทาริกาสตานิ ชาตานี’’ติ สุตฺวา สพฺพา อตฺตนาว โปสาเปสิฯ มาเส มาเส สมฺปเต ‘‘อาเนตฺวา มม ธีตุ ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ เอวเมสา มหาสกฺการํ กตฺวา ปตฺถนํ ปตฺเถตฺวา เอวํลทฺธนามาติ เวทิตพฺพาฯ

ตสฺสา สตฺตวสฺสิกกาเล อนาถปิณฺฑิเกน วิหารํ นิฏฺฐาเปตฺวา ตถาคตสฺส ทูเต เปสิเต สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สาวตฺถิํ อคมาสิฯ อนาถปิณฺฑิโก คนฺตฺวา ราชานํ เอวมาห – ‘‘มหาราช, สตฺถุ อิธาคมนํ อมฺหากมฺปิ มงฺคลํ ตุมฺหากมฺปิ มงฺคลเมว, สุมนํ ราชกุมาริํ ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ ปุณฺณฆเฏ จ คนฺธมาลาทีนิ จ คาหาเปตฺวา ทสพลสฺส ปจฺจุคฺคมนํ เปเสถา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธุ มหาเสฏฺฐี’’ติ ตถา อกาสิฯ สาปิ รญฺญา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสสิฯ สา ปญฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ อญฺญานิปิ ปญฺจ ทาริกาสตานิ ปญฺจ มาตุคามสตานิ ปญฺจ อุปาสกสตานิ ตสฺมิํเยว ขเณ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิํสุฯ เอวํ ตสฺมิํ ทิวเส อนฺตรามคฺเคเยว ทฺเว โสตาปนฺนสหสฺสานิ ชาตานิฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมีติ? ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามตายฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิร สหายกา ทฺเว ภิกฺขู อเหสุํฯ เตสุ เอโก สารณียธมฺมํ ปูเรติ, เอโก ภตฺตคฺควตฺตํฯ สารณียธมฺมปูรโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, อทินฺนสฺส ผลํ นาม นตฺถิ, อตฺตนา ลทฺธํ ปเรสํ ทตฺวา ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อิตโร ปน อาห – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ น ชานาสิ, เทยฺยธมฺมํ นาม วินิปาเตตุํ น วฏฺฏติ, อตฺตโน ยาปนมตฺตเมว คณฺหนฺเตน ภตฺตคฺควตฺตํ ปูเรตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เตสุ เอโกปิ เอกํ อตฺตโน โอวาเท โอตาเรตุํ นาสกฺขิฯ ทฺเวปิ อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ตโต จุตา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ สารณียธมฺมปูรโก อิตรํ ปญฺจหิ ธมฺเมหิ อธิคณฺหิฯ

เอวํ เต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อิมสฺมิํ กาเล สาวตฺถิยํ นิพฺพตฺติํสุฯ สารณียธมฺมปูรโก โกสลรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ , อิตโร ตสฺสาเยว อุปฏฺฐากอิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ เต ทฺเวปิ ชนา เอกทิวเสเนว ชายิํสุฯ เต นามคฺคหณทิวเส นฺหาเปตฺวา สิริคพฺเภ นิปชฺชาเปตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ มาตโร พหิ สกฺการํ สํวิทหิํสุฯ เตสุ สารณียธมฺมปูรโก อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา มหนฺตํ เสตจฺฉตฺตํ สุปญฺญตฺตํ สิริสยนํ อลงฺกตปฏิยตฺตญฺจ นิเวสนํ ทิสฺวา ‘‘เอกสฺมิํ ราชกุเล นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ อญฺญาสิฯ

โส ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิธ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สารณียธมฺมนิสฺสนฺเทนา’’ติ ญตฺวา ‘‘สหาโย เม กุหิํ นุ โข นิพฺพตฺโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต นีจสยเน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ภตฺตคฺควตฺตํ ปูเรมีติ มม วจนํ น คณฺหิ, อิมสฺมิํ อิทานิ ตํ ฐาเน นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ‘‘สมฺม มม วจนํ นากาสี’’ติ อาหฯ อถ กิํ ชาตนฺติฯ ปสฺส มยฺหํ สมฺปตฺติํ, เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สิริสยเน นิปนฺโนสฺมิ, ตฺวํ นีจมญฺเจ ถทฺธอตฺถรณมตฺเต นิปนฺโนสีติฯ กิํ ปน ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มานํ กโรสิ, นนุ เวฬุสลากาหิ กตฺวา ปิโลติกาย ปลิเวฐิตํ สพฺพเมตํ ปถวีธาตุมตฺตเมวาติ?

สุมนา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘มม ภาติกานํ สนฺติเก โกจิ นตฺถี’’ติ เตสํ สมีปํ คจฺฉนฺตี ทฺวารํ นิสฺสาย ฐิตา ‘‘ธาตู’’ติ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทํ ธาตูติ วจนํ พหิทฺธา นตฺถิฯ มม ภาติกา สมณเทวปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘สจาหํ ‘อิเม เอวํ กเถนฺตี’ติ มาตาปิตูนํ กเถสฺสามิ, ‘อมนุสฺสา เอเต’ติ นีหราเปสฺสนฺติฯ อิทํ การณํ อญฺญสฺส อกเถตฺวา กงฺขจฺเฉทกํ ปุริสเหรญฺญิกํ มม ปิตรํ มหาโคตมทสพลํเยว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราสา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ทสพลสฺส อุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ราชา ปญฺจ รถสตานิ โยชาเปสิฯ ชมฺพุทีปตลสฺมิญฺหิ ติสฺโสว กุมาริโย ปิตูนํ สนฺติกา ปญฺจ รถสตานิ ลภิํสุ – พิมฺพิสารรญฺโญ ธีตา จุนฺที ราชกญฺญา, ธนญฺจยสฺส เสฏฺฐิสฺส ธีตา วิสาขา, อยํ สุมนา ราชกญฺญาติฯ สา คนฺธมาลํ อาทาย รเถ ฐิตา ปญฺจรถสตปริวารา ‘‘อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

อิธสฺสูติ อิธ ภเวยฺยุํฯ เอโก ทายโกติ เอโก อตฺตนา ลทฺธลาภโต ปรสฺส ทตฺวา ปริภุญฺชนโก สารณียธมฺมปูรโกฯ เอโก อทายโกติ เอโก อตฺตนา ลทฺธํ ปรสฺส อทตฺวา ปริภุญฺชนโก ภตฺตคฺควตฺตปูรโกฯ เทวภูตานํ ปน เนสนฺติ เทวภูตานํ เอเตสํฯ อธิคณฺหาตีติ อธิภวิตฺวา คณฺหาติ อชฺโฌตฺถรติ อติเสติฯ อาธิปเตยฺเยนาติ เชฏฺฐกการเณนฯ อิเมหิ ปญฺจหิ ฐาเนหีติ เสสเทเว สกฺโก เทวราชา วิย อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ อธิคณฺหาติฯ

มานุสเกนาติอาทีสุ อายุนา มหากสฺสปตฺเถโร วิย พากุลตฺเถโร วิย อานนฺทตฺเถโร วิย จ, วณฺเณน มหาคติมฺพอภยตฺเถโร วิย ภณฺฑาคารอมจฺโจ วิย จ, สุเขน รฏฺฐปาลกุลปุตฺโต วิย โสณเสฏฺฐิปุตฺโต วิย ยสทารโก วิย จ, ยเสน ธมฺมาโสโก วิย, ตถา อาธิปจฺเจนาติ อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ อติเรโก เชฏฺฐโก โหติฯ

ยาจิโตว พหุลนฺติ พากุลตฺเถร-สีวลิตฺเถร-อานนฺทตฺเถราทโย วิย ยาจิโตว พหุลํ จีวราทีนิ ปริภุญฺชตีติ อิเมหิ การเณหิ อติเรโก โหติ เชฏฺฐโกฯ ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตินฺติ ยํ เอกสฺส วิมุตฺติยา สทฺธิํ อิตรสฺส วิมุตฺติํ อารพฺภ นานากรณํ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตํ น วทามีติ อตฺโถฯ สตฺตวสฺสิกทารโก วา หิ วิมุตฺติํ ปฏิวิชฺฌตุ วสฺสสติกตฺเถโร วา ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวิทฺธโลกุตฺตรมคฺเค นานตฺตํ นาม นตฺถิฯ อลเมวาติ ยุตฺตเมวฯ ยตฺร หิ นามาติ ยานิ นามฯ

คจฺฉํ อากาสธาตุยาติ อากาเสน คจฺฉนฺโตฯ สทฺโธติ รตนตฺตยคุณานํ สทฺธาตาฯ ถนยนฺติ คชฺชนฺโตฯ วิชฺชุมาลีติ มาลาสทิสาย เมฆมุเข จรนฺติยา วิชฺชุลตาย สมนฺนาคโตฯ สตกฺกกูติ สตกูโฏ, อิโต จิโต จ อุฏฺฐิเตน วลาหกกูฏสเตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ทสฺสนสมฺปนฺโนติ โสตาปนฺโนฯ โภคปริพฺยูฬฺโหติ อุทโกเฆน วิย ทานวเสน ทียมาเนหิ โภเคหิ ปริพฺยูฬฺโห, เทวโลกํ สมฺปาปิโตติ อตฺโถฯ เปจฺจาติ ปรโลเกฯ สคฺเค ปโมทตีติ ยสฺมิํ สคฺเค อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว โมทตีติฯ

2. จุนฺทีสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย ปญฺจหิ รถสเตหีติ ภุตฺตปาตราสา ปิตุ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปญฺจ รถสตานิ โยชาเปตฺวา เตหิ ปริวุตาติ อตฺโถฯ อุปสงฺกมีติ ภาตรา สทฺธิํ ปวตฺติตํ ปญฺหสากจฺฉํ ปุจฺฉิสฺสามีติ คนฺธมาลจุณฺณาทีนิ อาทาย อุปสงฺกมิฯ ยเทว โส โหตีติ ยทา เอว โส โหติฯ อถ วา โย เอว โส โหติฯ อริยกนฺตานิ สีลานีติ มคฺคผลสมฺปยุตฺตานิ สีลานิฯ ตานิ หิ อริยานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ น ปริจฺจชนฺติฯ เสสํ จตุกฺกนิปาเต อคฺคปฺปสาทสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

3. อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย ภทฺทิเยติ ภทฺทิยนคเรฯ ชาติยาวเนติ สยํชาเต อโรปิเต หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺเธ วนสณฺเฑ, ตํ นครํ อุปนิสฺสาย ตสฺมิํ วเน วิหรตีติ อตฺโถฯ อตฺตจตุตฺโถติ อตฺตนา จตุตฺโถฯ กสฺมา ปเนส ภควนฺตํ อตฺตจตุตฺถํเยว นิมนฺเตสิ? เคเห กิรสฺส มงฺคลํ มหนฺตํ, ตตฺถ มหนฺเตน สํวิธาเนน พหู มนุสฺสา สนฺนิปติสฺสนฺติฯ เต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสนฺเตน ทุสฺสงฺคหา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺตจตุตฺถํเยว นิมนฺเตสิฯ อปิ จสฺส เอวมฺปิ อโหสิ – ‘‘ทหรกุมาริกาโย มหาภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ สตฺถริ โอวทนฺเต โอลีนมนา โอวาทํ คเหตุํ น สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติฯ อิมินาปิ การเณน อตฺตจตุตฺถเมว นิมนฺเตสิฯ โอวทตุ ตาสํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต ภควา, เอตาสํ โอวทตุ, เอตา โอวทตูติ อตฺโถฯ อุปโยคตฺถสฺมิญฺหิ เอตํ สามิวจนํฯ ยํ ตาสนฺติ ยํ โอวาทานุสาสนํ เอตาสํฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา โส เสฏฺฐิ ‘‘อิมา มม สนฺติเก โอวาทํ คณฺหมานา หราเยยฺยุ’’นฺติ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ

ภตฺตูติ สามิกสฺสฯ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อนุทฺทยํ ปฏิจฺจฯ ปุพฺพุฏฺฐายินิโยติ สพฺพปฐมํ อุฏฺฐานสีลาฯ ปจฺฉานิปาตินิโยติ สพฺพปจฺฉา นิปชฺชนสีลาฯ อิตฺถิยา หิ ปฐมตรํ ภุญฺชิตฺวา สยนํ อารุยฺห นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺเพ ปน เคหปริชเน โภเชตฺวา อุปกรณภณฺฑํ สํวิธาย โครูปาทีนิ อาคตานาคตานิ ญตฺวา สฺเว กตฺตพฺพกมฺมํ วิจาเรตฺวา กุญฺจิกามุทฺทิกํ หตฺเถ กตฺวา สเจ โภชนํ อตฺถิ, ภุญฺชิตฺวา, โน เจ อตฺถิ, อญฺญํ ปจาเปตฺวา สพฺเพ สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติฯ