เมนู

3. ฉฬภิชาติสุตฺตวณฺณนา

[57] ตติเย ฉฬภิชาติโยติ ฉ ชาติโยฯ ตตฺริทนฺติ ตตฺรายํฯ ลุทฺทาติ ทารุณาฯ ภิกฺขู กณฺฏกวุตฺติกาติ สมณา นาเมเตฯ เอกสาฏกาติ เอเกเนว ปิโลติกขณฺเฑน ปุรโต ปฏิจฺฉาทนกาฯ อกามกสฺส พิลํ โอลคฺเคยฺยุนฺติ สตฺเถ คจฺฉมาเน โคณมฺหิ มเต โคมํสมูลํ อุปฺปาทนตฺถาย วิภชิตฺวา ขาทมานา เอกสฺส โคมํสํ อนิจฺฉนฺตสฺเสว โกฏฺฐาสํ กตฺวา ‘‘อยญฺจ เต ขาทิตพฺโพ, มูลญฺจ ทาตพฺพ’’นฺติ ตํ โกฏฺฐาสสงฺขาตํ พิลํ โอลคฺเคยฺยุํ, พลกฺกาเรน หตฺเถ ฐเปยฺยุนฺติ อตฺโถฯ อเขตฺตญฺญุนาติ อภิชาติปญฺญตฺติยา เขตฺตํ อชานนฺเตนฯ ตํ สุณาหีติ ตํ มม ปญฺญตฺติํ สุณาหิฯ กณฺหาภิชาติโกติ กาฬกชาติโกฯ กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กณฺหสภาโว หุตฺวา ชายติ นิพฺพตฺตติ, กณฺหาภิชาติยํ วา ชายติฯ นิพฺพานํ อภิชายตีติ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, อริยภูมิสงฺขาตาย วา นิพฺพานชาติยา ชายติฯ

4. อาสวสุตฺตวณฺณนา

[58] จตุตฺเถ สํวรา ปหาตพฺพาติ สํวเรน ปหาตพฺพาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสญฺชานิตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ โยนิโสติ อุปาเยน ปเถนฯ เอตฺถ จ อสํวเร อาทีนวปฏิสงฺขา โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพาฯ สา จายํ ‘‘วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐํ, น ตฺเวว จกฺขุวิญฺเญยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตคฺคาโห’’ติอาทินา อาทิตฺตปริยาเยน (สํ. นิ. 4.235) เวทิตพฺพาฯ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต วิหรตีติ เอตฺถ จกฺขุเมว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, สํวรณโต สํวโร, ปิทหนโต ถกนโตติ วุตฺตํ โหติฯ สติยา เอตํ อธิวจนํฯ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร จกฺขุนฺทฺริยสํวโรฯ ชวเน อุปฺปชฺชมาโนปิ เหส ตสฺมิํ ทฺวาเร กิเลสานํ อุปฺปตฺติวารณโต จกฺขุนฺทฺริยสํวโรติ วุจฺจติฯ สํวุโตติ เตน สํวเรน อุเปโตฯ ตถา หิ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา สํวรีติ สํวุโต, ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติฯ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโตติ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสงฺขาตํ สติกวาฏํ จกฺขุทฺวาเร ฆรทฺวาเร กวาฏํ วิย สํวริ ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติฯ อยเมเวตฺถ อตฺโถ สุนฺทรตโรฯ ตถา หิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต, สํวุตสฺส วิหรโต’’ติ เอเตสุ ปเทสุ อยเมวตฺโถ ทิสฺสตีติฯ

ยํ หิสฺสาติอาทิมฺหิ ยํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสฺส ภิกฺขุโน อสํวุตสฺส อถเกตฺวา อปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เยการสฺส วา เอส ยนฺติ อาเทโส, เย อสฺสาติ อตฺโถฯ อาสวา วิฆาตปริฬาหาติ จตฺตาโร อาสวา จ อญฺเญ จ วิฆาตกรา กิเลสปริฬาหา วิปากปริฬาหา วาฯ

จกฺขุทฺวารสฺมิญฺหิ อิฏฺฐารมฺมณํ อาปาถคตํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, ‘‘อีทิสํ อญฺญสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามี’’ติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสโว อุปฺปชฺชติ, สตฺโตติ วา สตฺตสฺสาติ วา คณฺหโต ทิฏฺฐาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพเหว สหชาตํ อญฺญาณํ อวิชฺชาสโวติ จตฺตาโร อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ ฯ เอเตหิ สมฺปยุตฺตา อปเร กิเลสา วิฆาตปริฬาหา อายติํ วา เตสํ วิปากา เตหิปิ อสํวุตสฺเสว วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ วุจฺจนฺติฯ เอวํส เตติ เอวํ อสฺส เต, เอเตนุปาเยน น โหนฺติ, โน อญฺญถาติ วุตฺตํ โหติฯ ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริยสํวรสํวุโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิเม วุจฺจนฺติ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อิเมสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา จตุวีสติ อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.18) สีลกถาย วุตฺตเมวฯ ยํ หิสฺสาติ ยญฺหิ จีวรํ ปิณฺฑปาตาทีสุ วา อญฺญตรํ อสฺสฯ อปฺปฏิเสวโตติ เอวํ โยนิโส อปฺปฏิเสวนฺตสฺสฯ อิมสฺมิํ วาเร อลทฺธํ จีวราทิํ ปตฺถยโต ลทฺธํ วา อสฺสาทยโต กามาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, อีทิสํ อญฺญสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต ภวาสวสฺส, อหํ ลภามิ น ลภามีติ วา มยฺหํ วา อิทนฺติ อตฺตสญฺญํ อธิฏฺฐหโต ทิฏฺฐาสวสฺส, สพฺเพเหว ปน สหชาโต อวิชฺชาสโวติ เอวํ จตุนฺนํ อาสวานํ อุปฺปตฺติ วิฆาตปริฬาหาว นวเวทนุปฺปาทนโตปิ เวทิตพฺพาฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพาติ อิเม เอกเมกสฺมิํ ปจฺจเย จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส อาสวา อิมินา ญาณสํวรสงฺขาเตน ปจฺจเวกฺขณปฏิเสวเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสาติ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ขนฺตา โหติ สีตสฺส, สีตํ ขมติ สหติ, น อวีรปุริโส วิย อปฺปมตฺตเกนปิ สีเตน จลติ กมฺปติ กมฺมฏฺฐานํ วิชหติฯ อุณฺหาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ วจนเมว วจนปโถติ เวทิตพฺโพฯ ทุกฺขานนฺติอาทีสุ ทุกฺขมนฏฺเฐน ทุกฺขา, พหลฏฺเฐน ติพฺพา, ผรุสฏฺเฐน ขรา, ติขิณฏฺเฐน กฏุกา, อสฺสาทวิรหโต อสาตา, มนํ อวฑฺฒนโต อมนาปา, ปาณหรณสมตฺถตาย ปาณหราติ เวทิตพฺพาฯ ยํ หิสฺสาติ สีตาทีสุ ยํกิญฺจิ เอกธมฺมมฺปิ อสฺสฯ

อนธิวาสโตติ อนธิวาเสนฺตสฺส อกฺขมนฺตสฺส ฯ อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – สีเตน ผุฏฺฐสฺส อุณฺหํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, เอวํ สพฺพตฺถฯ ‘‘นตฺถิ สุคติภเว สีตํ วา อุณฺหํ วา’’ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว, มยฺหํ สีตํ อุณฺหนฺติ คาโห ทิฏฺฐาสโว, สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติฯ อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม สีตาทีสุ เอกเมกสฺส วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมาย ขนฺติสํวรสงฺขาตาย อธิวาสนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถิํ ปริวชฺเชตีติ อหํ สมโณติ น จณฺฑสฺส หตฺถิสฺส อาสนฺเน ฐาตพฺพํฯ ตโตนิทานญฺหิ มรณมฺปิ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ ภเวยฺยาติ เอวํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา จณฺฑํ หตฺถิํ ปริวชฺเชติ ปฏิกฺกมติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ จณฺฑนฺติ ทุฏฺฐํ วาฬํฯ ขาณุนฺติ ขทิรขาณุกาทิํฯ กณฺฏกฏฺฐานนฺติ ยตฺถ กณฺฏกา วิชฺฌนฺติ, ตํ โอกาสํฯ โสพฺภนฺติ สพฺพโต ฉินฺนตฏํฯ ปปาตนฺติ เอกโต ฉินฺนตฏํฯ จนฺทนิกนฺติ อุจฺฉิฏฺโฐทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺฐานํฯ โอฬิคลฺลนฺติ เตสํเยว กทฺทมาทีนํ สนฺทโนกาสํฯ ตํ ชณฺณุมตฺตมฺปิ อสุจิภริตํ โหติฯ ทฺเวปิ เจตานิ ฐานานิ อมนุสฺสุสฺสทฏฺฐานานิ โหนฺติ, ตสฺมา วชฺเชตพฺพานิฯ อนาสเนติ เอตฺถ อยุตฺตํ อาสนํ อนาสนํ, ตํ อตฺถโต อนิยตวตฺถุภูตํ รโหปฏิจฺฉนฺนาสนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อโคจเรติ เอตฺถปิ อยุตฺโต โคจโร อโคจโรฯ โส เวสิยาทิเภทโต ปญฺจวิโธฯ ปาปเก มิตฺเตติ ลามเก ทุสฺสีเล มิตฺตปติรูปเก อมิตฺเตฯ ปาปเกสูติ ลามเกสุฯ โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ อธิมุจฺเจยฺยุํ ‘‘อทฺธา อยมายสฺมา อกาสิ วา กริสฺสติ วา’’ติฯ ยํ หิสฺสาติ หตฺถิอาทีสุ ยํกิญฺจิ เอกมฺปิ อสฺสฯ อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – หตฺถิอาทินิทาเนน ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺส สุขํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ สุคติภเว อีทิสํ ทุกฺข’’นฺติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว, มํ หตฺถี มทฺทติ มํ อสฺโสติ คาโห ทิฏฺฐาสโว, สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติฯ อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม หตฺถิอาทีสุ เอเกกสฺส วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมินา สีลสํวรสงฺขาเตน ปริวชฺชเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติ ‘‘อิติปายํ วิตกฺโก อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, อิติปิ ทุกฺขวิปาโก, โส จ โข อตฺตพฺยาพาธาย สํวตฺตตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.207-208) นเยน โยนิโส กามวิตกฺเก อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ, จิตฺตํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ, อพฺภนฺตเร วา น วาเสตีติ อตฺโถฯ อนธิวาเสนฺโต กิํ กโรตีติ? ปชหติฯ กิํ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข นํ วิโนเทติ ตุทติ วิชฺฌติ นีหรติฯ กิํ พลิพทฺทํ วิย ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข นํ พฺยนฺตีกโรติ วิคตนฺตํ กโรติ, ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา นํ กโรติฯ กถํ ปน นํ ตถา กโรตีติ? อนภาวํ คเมติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ยถา สุวิกฺขมฺภิโต โหติ, ตถา กโรติฯ เสสวิตกฺกทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน, อุปฺปนฺนมตฺเตเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ สกิํ วา อุปฺปนฺเน วิโนเทตฺวา ทุติเย วาเร อชฺฌุเปกฺขิตา น โหติ, สตกฺขตฺตุมฺปิ อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺเน วิโนเทติเยวฯ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ เตเยว กามวิตกฺกาทโย, สพฺเพปิ วา นว มหาวิตกฺเกฯ ตตฺถ ตโย วุตฺตา, อวเสสา ‘‘ญาติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมราวิตกฺโก, ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ติ (มหานิ. 207) อิเม ฉฯ ยํ หิสฺสาติ เอเตสุ วิตกฺเกสุ ยํกิญฺจิ อสฺสฯ กามวิตกฺโก ปเนตฺถ กามาสโว เอว, ตพฺพิเสโส ภวาสโว, ตํสมฺปยุตฺโต ทิฏฺฐาสโว, สพฺพวิตกฺเกสุ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม กามวิตกฺกาทิวเสน วุตฺตปฺปการา อาสวา อิมินา ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิตกฺเก อาทีนวปจฺจเวกฺขณสหิเตน วีริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อภาวนาย อาทีนวํ ภาวนาย จ อานิสํสํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนา เหฏฺฐา วิตฺถาริตาวฯ ยํ หิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํกิญฺจิ อสฺสฯ

อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อริยมคฺคสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสวาทโย อาสวา, ภาวยโต เอวํส เต น โหนฺตีติ อยํ นโย เวทิตพฺโพฯ อิเม วุจฺจนฺตีติ อิเม กามาสวาทโย อาสวา อิมาย โลกุตฺตราย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ อิเมหิ ฉหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต ยโต โข, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยโตติ สามิวจเน โต-กาโร, ยสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ โปราณา ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺณยนฺติฯ เย อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, เต สํวรา ปหีนา โหนฺตีติ เย อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพา, เต สํวเรเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว ปหีนสญฺญี โหตีติฯ

5. ทารุกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

[59] ปญฺจเม ทารุกมฺมิโกติ ทารุวิกฺกเยน ปวตฺติตาชีโว เอโก อุปาสโกฯ กาสิกจนฺทนนฺติ สณฺหจนฺทนํฯ องฺเคนาติ อคุณงฺเคน, สุกฺกปกฺเข คุณงฺเคนฯ เนมนฺตนิโกติ นิมนฺตนํ คณฺหนโกฯ สงฺเฆ ทานํ ทสฺสามีติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทสฺสามิฯ โส เอวํ วตฺวา สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามิฯ อถสฺส อปรภาเค ปญฺจสตา กุลูปกา ภิกฺขู คิหิภาวํ ปาปุณิํสุฯ โส ‘‘กุลูปกภิกฺขู เต วิพฺภนฺตา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ เอตฺถ มยฺห’’นฺติ วตฺวา จิตฺตุปฺปาทเวมตฺตมตฺตมฺปิ น อกาสิฯ อิทํ สนฺธาย สตฺถา สงฺเฆ เต ทานํ ททโต จิตฺตํ ปสีทิสฺสตีติ อาหฯ