ธมฺมโสโต นิพฺพหตีติ สูรํ หุตฺวา ปวตฺตมานวิปสฺสนาญาณํ นิพฺพหติ, อริยภูมิํ สมฺปาเปติฯ ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺยาติ ตํ อนฺตรํ ตํ การณํ อญฺญตฺร ตถาคเตน โก ชาเนยฺยาติ อตฺโถฯ

โกธมาโนติ โกโธ จ มาโน จฯ โลภธมฺมาติ โลโภเยวฯ วจีสงฺขาราติ อาลาปสลฺลาปวเสน วจนาเนวฯ โย วา ปนสฺส มาทิโสติ โย วา ปน อญฺโญปิ มยา สทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธเยว อสฺส, โส ปุคฺคเลสุ ปมาณํ คณฺเหยฺยาติ อตฺโถฯ ขญฺญตีติ คุณขณนํ ปาปุณาติฯ อิเม โข, อานนฺท, ฉ ปุคฺคลาติ ทฺเว โสรตา, ทฺเว อธิคตโกธมานโลภธมฺมา, ทฺเว อธิคตโกธมานวจีสงฺขาราติ อิเม ฉ ปุคฺคลาฯ คตินฺติ ญาณคติํฯ เอกงฺคหีนาติ เอเกเกน คุณงฺเคน หีนาฯ ปูรโณ สีเลน วิเสสี อโหสิ, อิสิทตฺโต ปญฺญายฯ ปูรณสฺส สีลํ อิสิทตฺตสฺส ปญฺญาฐาเน ฐิตํ, อิสิทตฺตสฺส ปญฺญา ปูรณสฺส สีลฏฺฐาเน ฐิตาติฯ

3. อิณสุตฺตวณฺณนา

[45] ตติเย ทาลิทฺทิยนฺติ ทลิทฺทภาโวฯ กามโภคิโนติ กาเม ภุญฺชนกสตฺตสฺสฯ อสฺสโกติ อตฺตโน สนฺตเกน รหิโตฯ อนาฬฺหิโกติ น อฑฺโฒฯ อิณํ อาทิยตีติ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต อิณํ อาทิยติฯ วฑฺฒิํ ปฏิสฺสุณาตีติ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต วฑฺฒิํ ทสฺสามีติ ปฏิชานาติฯ อนุจรนฺติปิ นนฺติ ปริสมชฺฌคณมชฺฌาทีสุ อาตปฐปนปํสุโอกิรณาทีหิ วิปฺปการํ ปาเปนฺโต ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธนฺติฯ สทฺธา นตฺถีติ โอกปฺปนกสทฺธามตฺตกมฺปิ นตฺถิฯ หิรี นตฺถีติ หิรียนาการมตฺตกมฺปิ นตฺถิฯ โอตฺตปฺปํ นตฺถีติ ภายนาการมตฺตกมฺปิ นตฺถิฯ วีริยํ นตฺถีติ กายิกวีริยมตฺตกมฺปิ นตฺถิฯ ปญฺญา นตฺถีติ กมฺมสฺสกตปญฺญามตฺตกมฺปิ นตฺถิฯ อิณาทานสฺมิํ วทามีติ อิณคฺคหณํ วทามิฯ มา มํ ชญฺญูติ มา มํ ชานาตุฯ

ทาลิทฺทิยํ ทุกฺขนฺติ ธนทลิทฺทภาโว ทุกฺขํฯ กามลาภาภิชปฺปินนฺติ กามลาภํ ปตฺเถนฺตานํฯ ปาปกมฺมวินิพฺพโยติ ปาปกมฺมวฑฺฒโกฯ สํสปฺปตีติ ปริปฺผนฺทติฯ ชานนฺติ ชานนฺโตฯ

ยสฺส วิปฺปฏิสารชาติ เย อสฺส วิปฺปฏิสารโต ชาตาฯ โยนิมญฺญตรนฺติ เอกํ ติรจฺฉานโยนิํฯ ททํ จิตฺตํ ปสาทยนฺติ จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ททมาโนฯ

กฏคฺคาโหติ ชยคฺคาโห, อนปราธคฺคาโห โหติฯ ฆรเมสิโนติ ฆราวาสํ ปริเยสนฺตสฺส วสมานสฺส วาฯ จาโค ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ จาโคติ สงฺขํ คตํ ปุญฺญํ วฑฺฒติฯ จาคา ปุญฺญนฺติ วา ปาโฐฯ ปติฏฺฐิตาติ ปติฏฺฐิตสทฺธา นาม โสตาปนฺนสฺส สทฺธาฯ หิริมโนติ หิริสมฺปยุตฺตจิตฺโตฯ นิรามิสํ สุขนฺติ ตีณิ ฌานานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกสุขํฯ อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํฯ อารทฺธวีริโยติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวีริโยฯ ฌานานิ อุปสมฺปชฺชาติ จตฺตาริ ฌานานิ ปตฺวาฯ เอโกทิ นิปโก สโตติ เอกคฺคจิตฺโต กมฺมสฺสกตญาณสตีหิ จ สมนฺนาคโตฯ

เอวํ ญตฺวา ยถาภูตนฺติ เอวํ เอตฺตกํ การณํ ยถาสภาวํ ชานิตฺวาฯ สพฺพสํโยชนกฺขเยติ นิพฺพาเนฯ สพฺพโสติ สพฺพากาเรนฯ อนุปาทายาติ อคฺคเหตฺวาฯ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน สพฺพโส อนุปาทิยิตฺวา สมฺมา เหตุนา นเยน มคฺคจิตฺตํ วิมุจฺจติฯ ‘‘เอตํ ญตฺวา ยถาภูตํ, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติปิ ปาฬิยํ ลิขิตํ, ตสฺส เอตํ สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ยถาภูตํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ ปุริมปจฺฉิเมหิ ปน สทฺธิํ น ฆฏียติฯ

ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺสาติ ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส ขีณาสวสฺสฯ ญาณํ โหตีติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ โหติฯ ตาทิโนติ ตํสณฺฐิตสฺสฯ อกุปฺปาติ อกุปฺปารมฺมณตฺตา กุปฺปการณานํ กิเลสานญฺจ อภาเวน อกุปฺปาฯ วิมุตฺตีติ มคฺควิมุตฺติปิ ผลวิมุตฺติปิฯ ภวสํโยชนกฺขเยติ ภวสํโยชนกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน ภวสํโยชนานญฺจ ขยนฺเต อุปฺปนฺนาฯ เอตํ โข ปรมํ ญาณนฺติ เอตํ มคฺคผลญาณํ ปรมญาณํ นามฯ สุขมนุตฺตรนฺติ เอตเทว มคฺคผลสุขํ อนุตฺตรํ สุขํ นามฯ อาณณฺยมุตฺตมนฺติ สพฺเพสํ อณณานํ ขีณาสโว อุตฺตมอณโณ , ตสฺมา อรหตฺตผลํ อาณณฺยมุตฺตมนฺติ อรหตฺตผเลน เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ อิมสฺมิญฺจ สุตฺเต วฏฺฏเมว กเถตฺวา คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ

4. มหาจุนฺทสุตฺตวณฺณนา

[46] จตุตฺเถ เจตีสูติ เจติรฏฺเฐฯ สยํชาติยนฺติ เอวํนามเก นิคเมฯ มหาจุนฺโทติ ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺฐภาติโกฯ ธมฺเม โยโค อนุโยโค เอเตสนฺติ ธมฺมโยคาฯ ธมฺมกถิกานํ เอตํ นามํฯ ฌายนฺตีติ ฌายีฯ อปสาเทนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติ หิํสนฺติฯ ฌายนฺตีติ จินฺเตนฺติฯ ปชฺฌายนฺตีติอาทีนิ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตานิฯ กิมิเม ฌายนฺตีติ กิํ นาม อิเม ฌายนฺติฯ กินฺติเม ฌายนฺตีติ กิมตฺถํ อิเม ฌายนฺติฯ กถํ อิเม ฌายนฺตีติ เกน การเณน อิเม ฌายนฺติฯ อมตํ ธาตุํ กาเยน ผุสิตฺวา วิหรนฺตีติ มรณวิรหิตํ นิพฺพานธาตุํ สนฺธาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺตา อนุกฺกเมน ตํ นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรนฺติฯ คมฺภีรํ อตฺถปทนฺติ คุฬฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ ขนฺธธาตุอายตนาทิอตฺถํฯ ปญฺญาย อติวิชฺฌ ปสฺสนฺตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปสฺสนฺติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ สมฺมสนปฏิเวธปญฺญาปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาปญฺญาปิ วฏฺฏติเยวาติฯ

5-6. สนฺทิฏฺฐิกสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[47-48] ปญฺจเม สนฺตํ วา อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺเต วิชฺชมานํฯ โลโภติอาทีหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ ทสฺสิตานิฯ โลภธมฺมาติอาทีหิ ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาฯ ฉฏฺเฐ กายสนฺโทสนฺติ กายทฺวารสฺส ทุสฺสนาการํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณาว กถิตาฯ