ทุติยาทิจกฺกวตฺติกถา

[88] ‘‘ทุติโยปิ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี…เป.… ตติโยปิ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี… จตุตฺโถปิ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี… ปญฺจโมปิ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี… ฉฏฺโฐปิ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี… สตฺตโมปิ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี พหุนฺนํ วสฺสานํ พหุนฺนํ วสฺสสตานํ พหุนฺนํ วสฺสสหสฺสานํ อจฺจเยน อญฺญตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘ยทา ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ปสฺเสยฺยาสิ ทิพฺพํ จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ ฐานา จุตํ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’ติฯ ‘เอวํ, เทวา’ติ โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปจฺจสฺโสสิฯ อทฺทสา โข , ภิกฺขเว, โส ปุริโส พหุนฺนํ วสฺสานํ พหุนฺนํ วสฺสสตานํ พหุนฺนํ วสฺสสหสฺสานํ อจฺจเยน ทิพฺพํ จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ ฐานา จุตํฯ ทิสฺวาน เยน ราชา จกฺกวตฺตี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ จกฺกวตฺติํ เอตทโวจ – ‘ยคฺเฆ , เทว, ชาเนยฺยาสิ, ทิพฺพํ เต จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ ฐานา จุต’นฺติ?

[89] ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี เชฏฺฐปุตฺตํ กุมารํ อามนฺตาเปตฺวา เอตทโวจ – ‘ทิพฺพํ กิร เม, ตาต กุมาร, จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ, ฐานา จุตํ, สุตํ โข ปน เมตํ – ยสฺส รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ทิพฺพํ จกฺกรตนํ โอสกฺกติ, ฐานา จวติ, น ทานิ เตน รญฺญา จิรํ ชีวิตพฺพํ โหตีติฯ ภุตฺตา โข ปน เม มานุสกา กามา, สมโย ทานิ เม ทิพฺเพ กาเม ปริเยสิตุํ, เอหิ ตฺวํ, ตาต กุมาร, อิมํ สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวิํ ปฏิปชฺช ฯ อหํ ปน เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสามี’ติฯ

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี เชฏฺฐปุตฺตํ กุมารํ สาธุกํ รชฺเช สมนุสาสิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิฯ สตฺตาหปพฺพชิเต โข ปน, ภิกฺขเว, ราชิสิมฺหิ ทิพฺพํ จกฺกรตนํ อนฺตรธายิฯ

[90] ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, อญฺญตโร ปุริโส เยน ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ ขตฺติยํ มุทฺธาภิสิตฺตํ เอตทโวจ – ‘ยคฺเฆ, เทว, ชาเนยฺยาสิ, ทิพฺพํ จกฺกรตนํ อนฺตรหิต’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต ทิพฺเพ จกฺกรตเน อนฺตรหิเต อนตฺตมโน อโหสิฯ อนตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทสิ; โน จ โข ราชิสิํ อุปสงฺกมิตฺวา อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปุจฺฉิฯ โส สมเตเนว สุทํ ชนปทํ ปสาสติฯ ตสฺส สมเตน ชนปทํ ปสาสโต ปุพฺเพนาปรํ ชนปทา น ปพฺพนฺติ, ยถา ตํ ปุพฺพกานํ ราชูนํ อริเย จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตมานานํฯ

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, อมจฺจา ปาริสชฺชา คณกมหามตฺตา อนีกฏฺฐา โทวาริกา มนฺตสฺสาชีวิโน สนฺนิปติตฺวา ราชานํ ขตฺติยํ มุทฺธาภิสิตฺตํ เอตทโวจุํ – ‘น โข เต, เทว, สมเตน (สุทํ) ชนปทํ ปสาสโต ปุพฺเพนาปรํ ชนปทา ปพฺพนฺติ, ยถา ตํ ปุพฺพกานํ ราชูนํ อริเย จกฺกวตฺติวตฺเต วตฺตมานานํฯ สํวิชฺชนฺติ โข เต, เทว, วิชิเต อมจฺจา ปาริสชฺชา คณกมหามตฺตา อนีกฏฺฐา โทวาริกา มนฺตสฺสาชีวิโน มยญฺเจว อญฺเญ จ [อญฺเญ จ ปณฺฑิเต สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺเฉยฺยาสิ (ก.)] เย มยํ อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ธาเรมฯ อิงฺฆ ตฺวํ, เทว, อมฺเห อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปุจฺฉฯ ตสฺส เต มยํ อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปุฏฺฐา พฺยากริสฺสามา’ติฯ

อายุวณฺณาทิปริยานิกถา

[91] ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต อมจฺเจ ปาริสชฺเช คณกมหามตฺเต อนีกฏฺเฐ โทวาริเก มนฺตสฺสาชีวิโน สนฺนิปาเตตฺวา อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปุจฺฉิฯ ตสฺส เต อริยํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปุฏฺฐา พฺยากริํสุฯ เตสํ สุตฺวา ธมฺมิกญฺหิ โข รกฺขาวรณคุตฺติํ สํวิทหิ, โน จ โข อธนานํ ธนมนุปฺปทาสิฯ อธนานํ ธเน อนนุปฺปทิยมาเน ทาลิทฺทิยํ เวปุลฺลมคมาสิฯ ทาลิทฺทิเย เวปุลฺลํ คเต อญฺญตโร ปุริโส ปเรสํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิยิฯ ตเมนํ อคฺคเหสุํฯ คเหตฺวา รญฺโญ ขตฺติยสฺส มุทฺธาภิสิตฺตสฺส ทสฺเสสุํ – ‘อยํ, เทว, ปุริโส ปเรสํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิยี’ติฯ เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต ตํ ปุริสํ เอตทโวจ – ‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ปเรสํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิยี’ติ [อาทิยสีติ (สฺยา.)]? ‘สจฺจํ, เทวา’ติฯ ‘กิํ การณา’ติ? ‘น หิ, เทว, ชีวามี’ติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต ตสฺส ปุริสสฺส ธนมนุปฺปทาสิ – ‘อิมินา ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ธเนน อตฺตนา จ ชีวาหิ, มาตาปิตโร จ โปเสหิ, ปุตฺตทารญฺจ โปเสหิ, กมฺมนฺเต จ ปโยเชหิ, สมณพฺราหฺมเณสุ [สมเณสุ พฺราหฺมเณสุ (พหูสุ)] อุทฺธคฺคิกํ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาเปหิ โสวคฺคิกํ สุขวิปากํ สคฺคสํวตฺตนิก’นฺติฯ ‘เอวํ, เทวา’ติ โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส รญฺโญ ขตฺติยสฺส มุทฺธาภิสิตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสิฯ

‘‘อญฺญตโรปิ โข, ภิกฺขเว, ปุริโส ปเรสํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิยิฯ ตเมนํ อคฺคเหสุํฯ คเหตฺวา รญฺโญ ขตฺติยสฺส มุทฺธาภิสิตฺตสฺส ทสฺเสสุํ – ‘อยํ, เทว, ปุริโส ปเรสํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิยี’ติฯ