ปริพฺพาชกานํ วุฑฺฒานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ – ‘เย เต อเหสุํ อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา , น เอวํ สุ [นาสฺสุ (สี. ปี.)] เต ภควนฺโต สํคมฺม สมาคมฺม อุนฺนาทิโน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ…เป.… อิติภวาภวกถํ อิติ วา, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ สาจริยโกฯ เอวํ สุ เต ภควนฺโต อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวนฺติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ, เสยฺยถาปิ ภควา เอตรหี’’’ติฯ

‘‘ตสฺส เต, นิคฺโรธ, วิญฺญุสฺส สโต มหลฺลกสฺส น เอตทโหสิ – ‘พุทฺโธ โส ภควา โพธาย ธมฺมํ เทเสติ, ทนฺโต โส ภควา ทมถาย ธมฺมํ เทเสติ, สนฺโต โส ภควา สมถาย ธมฺมํ เทเสติ, ติณฺโณ โส ภควา ตรณาย ธมฺมํ เทเสติ, ปรินิพฺพุโต โส ภควา ปรินิพฺพานาย ธมฺมํ เทเสตี’’’ติ?

พฺรหฺมจริยปริโยสานสจฺฉิกิริยา

[77] เอวํ วุตฺเต, นิคฺโรโธ ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, ยฺวาหํ เอวํ ภควนฺตํ อวจาสิํฯ ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายติํ สํวรายา’’ติฯ ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ [ตํ (สี. สฺยา. ปี.)], นิคฺโรธ, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, โย มํ ตฺวํ เอวํ อวจาสิฯ ยโต จ โข ตฺวํ, นิคฺโรธ, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ, ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามฯ วุทฺธิ เหสา, นิคฺโรธ, อริยสฺส วินเย, โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ อายติํ สํวรํ อาปชฺชติฯ อหํ โข ปน, นิคฺโรธ, เอวํ วทามิ –

‘เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก, อหมนุสาสามิ อหํ ธมฺมํ เทเสมิฯ ยถานุสิฏฺฐํ ตถา [ยถานุสิฏฺฐํ (?)] ปฏิปชฺชมาโน, ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ สตฺตวสฺสานิฯ ติฏฺฐนฺตุ, นิคฺโรธ, สตฺต วสฺสานิฯ เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก, อหมนุสาสามิ อหํ ธมฺมํ เทเสมิฯ

ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน, ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ ฉ วสฺสานิฯ ปญฺจ วสฺสานิ… จตฺตาริ วสฺสานิ… ตีณิ วสฺสานิ… ทฺเว วสฺสานิ… เอกํ วสฺสํฯ ติฏฺฐตุ, นิคฺโรธ, เอกํ วสฺสํฯ เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก อหมนุสาสามิ อหํ ธมฺมํ เทเสมิฯ ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน, ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ สตฺต มาสานิฯ ติฏฺฐนฺตุ, นิคฺโรธ, สตฺต มาสานิ… ฉ มาสานิ… ปญฺจ มาสานิ … จตฺตาริ มาสานิ… ตีณิ มาสานิ… ทฺเว มาสานิ… เอกํ มาสํ… อฑฺฒมาสํฯ ติฏฺฐตุ, นิคฺโรธ, อฑฺฒมาโสฯ เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก, อหมนุสาสามิ อหํ ธมฺมํ เทเสมิฯ ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน, ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ สตฺตาหํ’ฯ

ปริพฺพาชกานํ ปชฺฌายนํ

[78] ‘‘สิยา โข ปน เต, นิคฺโรธ, เอวมสฺส – ‘อนฺเตวาสิกมฺยตา โน สมโณ โคตโม เอวมาหา’ติฯ น โข ปเนตํ, นิคฺโรธ, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ โย เอว โว [เต (สี. สฺยา.)] อาจริโย, โส เอว โว อาจริโย โหตุฯ สิยา โข ปน เต, นิคฺโรธ, เอวมสฺส – ‘อุทฺเทสา โน จาเวตุกาโม สมโณ โคตโม เอวมาหา’ติฯ น โข ปเนตํ, นิคฺโรธ , เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ โย เอว โว อุทฺเทโส โส เอว โว อุทฺเทโส โหตุฯ สิยา โข ปน เต, นิคฺโรธ, เอวมสฺส – ‘อาชีวา โน จาเวตุกาโม สมโณ โคตโม เอวมาหา’ติฯ น โข ปเนตํ, นิคฺโรธ, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ โย เอว โว อาชีโว, โส เอว โว อาชีโว โหตุฯ สิยา โข ปน เต, นิคฺโรธ, เอวมสฺส – ‘เย โน ธมฺมา อกุสลา อกุสลสงฺขาตา สาจริยกานํ, เตสุ ปติฏฺฐาเปตุกาโม สมโณ โคตโม เอวมาหา’ติฯ น โข ปเนตํ, นิคฺโรธ, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ อกุสลา เจว โว เต ธมฺมา [โวธมฺมา (ก.), เต ธมฺมา (สฺยา.)] โหนฺตุ อกุสลสงฺขาตา จ สาจริยกานํฯ สิยา โข ปน เต , นิคฺโรธ, เอวมสฺส – ‘เย โน ธมฺมา กุสลา กุสลสงฺขาตา สาจริยกานํ, เตหิ วิเวเจตุกาโม สมโณ โคตโม เอวมาหา’ติฯ น โข ปเนตํ, นิคฺโรธ, เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ กุสลา เจว โว เต ธมฺมา โหนฺตุ กุสลสงฺขาตา จ สาจริยกานํฯ อิติ ขฺวาหํ, นิคฺโรธ, เนว อนฺเตวาสิกมฺยตา เอวํ วทามิ, นปิ อุทฺเทสา จาเวตุกาโม เอวํ วทามิ, นปิ อาชีวา จาเวตุกาโม เอวํ วทามิ, นปิ เย โว ธมฺมา [นปิ เย โข ธมฺมา (สี.), นปิ เย เต ธมฺมา (สฺยา.), นปิ เย จ โว ธมฺมา (ก.)] อกุสลา อกุสลสงฺขาตา สาจริยกานํ, เตสุ ปติฏฺฐาเปตุกาโม เอวํ วทามิ, นปิ เย โว ธมฺมา [นปิ เย โข ธมฺมา (สี.), นปิ เย เต ธมฺมา (สฺยา.), นปิ เย จ โว ธมฺมา (ก.)] กุสลา กุสลสงฺขาตา สาจริยกานํ, เตหิ วิเวเจตุกาโม เอวํ วทามิฯ สนฺติ จ โข, นิคฺโรธ, อกุสลา ธมฺมา อปฺปหีนา สํกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา [โปโนภวิกา (ก.)] สทรา [สทฺทรา (ปี. ก.), สทรถา (สฺยา. ก.)] ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา, เยสาหํ ปหานาย ธมฺมํ เทเสมิฯ ยถาปฏิปนฺนานํ โว สํกิเลสิกา ธมฺมา ปหียิสฺสนฺติ, โวทานียา ธมฺมา อภิวฑฺฒิสฺสนฺติ, ปญฺญาปาริปูริํ เวปุลฺลตฺตญฺจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถา’’ติฯ

[79] เอวํ วุตฺเต, เต ปริพฺพาชกา ตุณฺหีภูตา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌายนฺตา อปฺปฏิภานา นิสีทิํสุ ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺตาฯ อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘สพฺเพ ปิเม โมฆปุริสา ผุฏฺฐา ปาปิมตาฯ ยตฺร หิ นาม เอกสฺสปิ น เอวํ ภวิสฺสติ – ‘หนฺท มยํ อญฺญาณตฺถมฺปิ สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ จราม, กิํ กริสฺสติ สตฺตาโห’’’ติ? อถ โข ภควา อุทุมฺพริกาย ปริพฺพาชการาเม สีหนาทํ นทิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ปจฺจุปฏฺฐาสิ [ปจฺจุฏฺฐาสิ (สี. สฺยา. ปี.)]ฯ สนฺธาโน ปน คหปติ ตาวเทว ราชคหํ ปาวิสีติฯ

อุทุมฺพริกสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ทุติยํฯ