‘‘วิชฺชา จ วิมุตฺติ จฯ

‘‘ขเยญาณํ อนุปฺปาเทญาณํฯ

‘‘อิเม โข, อาวุโส, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ทฺเว ธมฺมา สมฺมทกฺขาตาฯ ตตฺถ สพฺเพเหว สงฺคายิตพฺพํ, น วิวทิตพฺพํ, ยถยิทํ พฺรหฺมจริยํ อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺฐิติกํ, ตทสฺส พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํฯ

ติกํ

[305] ‘‘อตฺถิ โข, อาวุโส, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ตโย ธมฺมา สมฺมทกฺขาตาฯ ตตฺถ สพฺเพเหว สงฺคายิตพฺพํ…เป.… อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํฯ กตเม ตโย?

‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ

‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํฯ

‘‘ตีณิ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํฯ

‘‘ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ, วจีสุจริตํ , มโนสุจริตํฯ

‘‘ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโกฯ

‘‘ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก, อพฺยาปาทวิตกฺโก, อวิหิํสาวิตกฺโกฯ

‘‘ตโย อกุสลสงฺกปฺปา – กามสงฺกปฺโป, พฺยาปาทสงฺกปฺโป, วิหิํสาสงฺกปฺโปฯ

‘‘ตโย กุสลสงฺกปฺปา – เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหิํสาสงฺกปฺโปฯ

‘‘ติสฺโส อกุสลสญฺญา – กามสญฺญา, พฺยาปาทสญฺญา, วิหิํสาสญฺญาฯ

‘‘ติสฺโส กุสลสญฺญา – เนกฺขมฺมสญฺญา, อพฺยาปาทสญฺญา, อวิหิํสาสญฺญาฯ

‘‘ติสฺโส อกุสลธาตุโย – กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหิํสาธาตุฯ

‘‘ติสฺโส กุสลธาตุโย – เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหิํสาธาตุฯ

‘‘อปราปิ ติสฺโส ธาตุโย – กามธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุฯ

‘‘อปราปิ ติสฺโส ธาตุโย – รูปธาตุ, อรูปธาตุ, นิโรธธาตุฯ

‘‘อปราปิ ติสฺโส ธาตุโย – หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุฯ

‘‘ติสฺโส ตณฺหา – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาฯ

‘‘อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา – กามตณฺหา, รูปตณฺหา, อรูปตณฺหาฯ

‘‘อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา – รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา, นิโรธตณฺหาฯ

‘‘ตีณิ สํโยชนานิ – สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโสฯ

‘‘ตโย อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโวฯ

‘‘ตโย ภวา – กามภโว, รูปภโว, อรูปภโวฯ

‘‘ติสฺโส เอสนา – กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาฯ

‘‘ติสฺโส วิธา – เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธาฯ

‘‘ตโย อทฺธา – อตีโต อทฺธา, อนาคโต อทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาฯ

‘‘ตโย อนฺตา – สกฺกาโย อนฺโต, สกฺกายสมุทโย อนฺโต, สกฺกายนิโรโธ อนฺโตฯ

‘‘ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ

‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตาฯ

‘‘ตโย ราสี – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิฯ

‘‘ตโย ตมา [ติสฺโส กงฺขา (พหูสุ) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] – อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อนาคตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติฯ

‘‘ตีณิ ตถาคตสฺส อรกฺเขยฺยานิ – ปริสุทฺธกายสมาจาโร อาวุโส ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย – ‘มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’ติฯ ปริสุทฺธวจีสมาจาโร อาวุโส, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส วจีทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย – ‘มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’ติฯ ปริสุทฺธมโนสมาจาโร, อาวุโส, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส มโนทุจฺจริตํ ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย – ‘มา เม อิทํ ปโร อญฺญาสี’ติฯ

‘‘ตโย กิญฺจนา – ราโค กิญฺจนํ, โทโส กิญฺจนํ, โมโห กิญฺจนํฯ

‘‘ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิฯ

‘‘อปเรปิ ตโย อคฺคี – อาหุเนยฺยคฺคิ, คหปตคฺคิ, ทกฺขิเณยฺยคฺคิฯ

‘‘ติวิเธน รูปสงฺคโห – สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ รูปํ [สนิทสฺสนสปฺปฏิฆรูปํ (สฺยา. กํ.) เอวมิตรทฺวเยปิ], อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ รูปํ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ รูปํฯ

‘‘ตโย สงฺขารา – ปุญฺญาภิสงฺขาโร, อปุญฺญาภิสงฺขาโร , อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ

‘‘ตโย ปุคฺคลา – เสกฺโข ปุคฺคโล, อเสกฺโข ปุคฺคโล, เนวเสกฺโขนาเสกฺโข ปุคฺคโลฯ

‘‘ตโย เถรา – ชาติเถโร, ธมฺมเถโร, สมฺมุติเถโร [สมฺมติเถโร (สฺยา. กํ.)]ฯ

‘‘ตีณิ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ – ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ

‘‘ตีณิ โจทนาวตฺถูนิ – ทิฏฺเฐน, สุเตน, ปริสงฺกายฯ

‘‘ติสฺโส กามูปปตฺติโย [กามุปฺปตฺติโย (สี.), กามุปปตฺติโย (สฺยา. ปี. ก.)] – สนฺตาวุโส สตฺตา ปจฺจุปฏฺฐิตกามา, เต ปจฺจุปฏฺฐิเตสุ กาเมสุ วสํ วตฺเตนฺติ, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกาฯ อยํ ปฐมา กามูปปตฺติฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา นิมฺมิตกามา, เต นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา กาเมสุ วสํ วตฺเตนฺติ, เสยฺยถาปิ เทวา นิมฺมานรตีฯ อยํ ทุติยา กามูปปตฺติฯ สนฺตาวุโส สตฺตา ปรนิมฺมิตกามา, เต ปรนิมฺมิเตสุ กาเมสุ วสํ วตฺเตนฺติ, เสยฺยถาปิ เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีฯ อยํ ตติยา กามูปปตฺติฯ

‘‘ติสฺโส สุขูปปตฺติโย [สุขุปปตฺติโย (สฺยา. ปี. ก.)] – สนฺตาวุโส สตฺตา [สตฺตา สุขํ (สฺยา. กํ.)] อุปฺปาเทตฺวา อุปฺปาเทตฺวา สุขํ วิหรนฺติ, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกาฯ อยํ ปฐมา สุขูปปตฺติฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา สุเขน อภิสนฺนา ปริสนฺนา ปริปูรา ปริปฺผุฏาฯ เต กทาจิ กรหจิ อุทานํ อุทาเนนฺติ – ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ , เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสราฯ อยํ ทุติยา สุขูปปตฺติฯ สนฺตาวุโส, สตฺตา สุเขน อภิสนฺนา ปริสนฺนา ปริปูรา ปริปฺผุฏาฯ เต สนฺตํเยว ตุสิตา [สนฺตุสิตา (สฺยา. กํ.)] สุขํ [จิตฺตสุขํ (สฺยา. ก.)] ปฏิสํเวเทนฺติ, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาฯ อยํ ตติยา สุขูปปตฺติ ฯ

‘‘ติสฺโส ปญฺญา – เสกฺขา ปญฺญา, อเสกฺขา ปญฺญา, เนวเสกฺขานาเสกฺขา ปญฺญาฯ

‘‘อปราปิ ติสฺโส ปญฺญา – จินฺตามยา ปญฺญา, สุตมยา ปญฺญา, ภาวนามยา ปญฺญาฯ

‘‘ตีณาวุธานิ – สุตาวุธํ, ปวิเวกาวุธํ, ปญฺญาวุธํฯ

‘‘ตีณินฺทฺริยานิ – อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ

‘‘ตีณิ จกฺขูนิ – มํสจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขุฯ

‘‘ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

‘‘ติสฺโส ภาวนา – กายภาวนา, จิตฺตภาวนา, ปญฺญาภาวนาฯ

‘‘ตีณิ อนุตฺตริยานิ – ทสฺสนานุตฺตริยํ, ปฏิปทานุตฺตริยํ, วิมุตฺตานุตฺตริยํฯ

‘‘ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิฯ

‘‘อปเรปิ ตโย สมาธี – สุญฺญโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธิฯ

‘‘ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ, วจีโสเจยฺยํ, มโนโสเจยฺยํฯ

‘‘ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํฯ

‘‘ตีณิ โกสลฺลานิ – อายโกสลฺลํ, อปายโกสลฺลํ, อุปายโกสลฺลํฯ

‘‘ตโย มทา – อาโรคฺยมโท, โยพฺพนมโท, ชีวิตมโทฯ

‘‘ตีณิ อาธิปเตยฺยานิ – อตฺตาธิปเตยฺยํ, โลกาธิปเตยฺยํ, ธมฺมาธิปเตยฺยํฯ

‘‘ตีณิ กถาวตฺถูนิ – อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ อโหสิ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อนาคตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ ภวิสฺสติ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํ กเถยฺย – ‘เอวํ โหติ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธาน’นฺติฯ

‘‘ติสฺโส วิชฺชา – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชา, สตฺตานํ จุตูปปาเตญาณํ วิชฺชา, อาสวานํ ขเยญาณํ วิชฺชาฯ

‘‘ตโย วิหารา – ทิพฺโพ วิหาโร, พฺรหฺมา วิหาโร, อริโย วิหาโรฯ

‘‘ตีณิ ปาฏิหาริยานิ – อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ

‘‘อิเม โข, อาวุโส, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ตโย ธมฺมา สมฺมทกฺขาตาฯ ตตฺถ สพฺเพเหว สงฺคายิตพฺพํ…เป.… อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํฯ

จตุกฺกํ

[306] ‘‘อตฺถิ โข, อาวุโส, เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน จตฺตาโร ธมฺมา สมฺมทกฺขาตาฯ ตตฺถ สพฺเพเหว สงฺคายิตพฺพํ, น วิวทิตพฺพํ…เป.… อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํฯ กตเม จตฺตาโร?

‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ อิธาวุโส, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี…เป.… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ

‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ อิธาวุโส, ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ

‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทาฯ อิธาวุโส, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ

‘‘จตฺตาริ ฌานานิฯ อิธาวุโส, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ [ปฐมชฺฌานํ (สฺยา. กํ.)] อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ [ทุติยชฺฌานํ (สฺยา. กํ.)] อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ