สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโตฯ กถํ ปเนส นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน นาม โหตีติ? ปุริมปฺปวตฺติวเสนฯ อยํ หิ จงฺกเม จงฺกมนฺโต นิทฺทาย โอกฺกมนภาวํ ญตฺวา ปวตฺตมานํ กมฺมฏฺฐานํ ฐเปตฺวา มญฺเจ วา ผลเก วา นิปนฺโน นิทฺทํ อุปคนฺตฺวา ปุน ปพุชฺฌมาโน กมฺมฏฺฐานํ ฐิตฏฺฐาเน คณฺหนฺโตเยว ปพุชฺฌติฯ ตสฺมา นิทฺทายนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน นาม โหติฯ อยํ ตาว มูลกมฺมฏฺฐาเน นโยวฯ ปริคฺคหกมฺมฏฺฐานวเสนาปิ ปเนส สโต สมฺปชาโน นาม โหติฯ กถํ? อยํ หิ จงฺกมนฺโต นิทฺทาย โอกฺกมนภาวํ ญตฺวา ปาสาณผลเก วา มญฺเจ วา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ – ‘‘อเจตโน กาโย อเจตเน มญฺเจ ปติฏฺฐิโต, อเจตโน มญฺโจ อเจตนาย ปถวิยา, อเจตนา ปถวี อเจตเน อุทเก, อเจตนํ อุทกํ อเจตเน วาเต, อเจตโน วาโต อเจตเน อากาเส ปติฏฺฐิโตฯ ตตฺถ อากาสมฺปิ ‘อหํ วาตํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติ น ชานาติ, วาโตปิ ‘อหํ อากาเส ปติฏฺฐิโต’ติ น ชานาติฯ ตถา วาโต น ชานาติฯ ‘อหํ อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโต’ติ…เป.… มญฺโจ น ชานาติ, ‘อหํ กายํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโต’ติ, กาโย น ชานาติ ‘อหํ มญฺเจ ปติฏฺฐิโต’ติฯ น หิ เตสํ อญฺญมญฺญํ อาโภโค วา สมนฺนาหาโร วา มนสิกาโร วา เจตนา วา ปตฺถนา วา อตฺถี’’ติฯ ตสฺส เอวํ ปจฺจเวกฺขโต ตํ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตํ ภวงฺเค โอตรติฯ เอวํ นิทฺทายนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน นาม โหตีติฯ

อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวาติ ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ คเต จนฺเท วา ตารกาย วา อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐานกาลปริจฺเฉทิกํ สญฺญํ มนสิกริตฺวา, จิตฺเต ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ กริตฺวา สยิโต หิ ยถาปริจฺฉินฺเนเยว กาเล อุฏฺฐหติฯ

7. อตฺตพฺยาพาธสุตฺตวณฺณนา

[17] สตฺตเม อตฺตพฺยาพาธายาติ อตฺตทุกฺขายฯ ปรพฺยาพาธายาติ ปรทุกฺขายฯ กายสุจริตนฺติอาทีนิ ปุพฺพภาเค ทสกุสลกมฺมปถวเสน อาคตานิ, อุปริ ปน ยาว อรหตฺตา อวาริตาเนวฯ

8. เทวโลกสุตฺตวณฺณนา

[18] อฏฺฐเม อฏฺฏีเยยฺยาถาติ อฏฺฏา ปีฬิตา ภเวยฺยาถฯ หราเยยฺยาถาติ ลชฺเชยฺยาถฯ ชิคุจฺเฉยฺยาถาติ คูเถ วิย ตสฺมิํ วจเน สญฺชาตชิคุจฺฉา ภเวยฺยาถฯ อิติ กิราติ เอตฺถ อิตีติ ปทสนฺธิพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา, กิราติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโตฯ ทิพฺเพน กิร อายุนา อฏฺฏียถาติ เอวมสฺส สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปเคว โข ปนาติ ปฐมตรํเยวฯ

9. ปฐมปาปณิกสุตฺตวณฺณนา

[19] นวเม ปาปณิโกติ อาปณิโก, อาปณํ อุคฺฆาเฏตฺวา ภณฺฑวิกฺกายกสฺส วาณิชสฺเสตํ อธิวจนํฯ อภพฺโพติ อภาชนภูโตฯ น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺฐาตีติ ยถา อธิฏฺฐิตํ สุอธิฏฺฐิตํ โหติ, เอวํ สยํ อตฺตปจฺจกฺขํ กโรนฺโต นาธิฏฺฐาติฯ ตตฺถ ปจฺจูสกาเล ปทสทฺเทน อุฏฺฐาย ทีปํ ชาเลตฺวา ภณฺฑํ ปสาเรตฺวา อนิสีทนฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺฐาติ นามฯ อยํ หิ ยํ โจรา รตฺติํ ภณฺฑํ หริตฺวา ‘‘อิทํ อมฺหากํ หตฺถโต วิสฺสชฺเชสฺสามา’’ติ อาปณํ คนฺตฺวา อปฺเปน อคฺเฆน เทนฺติ, ยมฺปิ พหุเวริโน มนุสฺสา รตฺติํ นคเร วสิตฺวา ปาโตว อาปณํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ คณฺหนฺติ, ยํ วา ปน ชนปทํ คนฺตุกามา มนุสฺสา ปาโตว อาปณํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ กิณนฺติ, ตปฺปจฺจยสฺส ลาภสฺส อสฺสามิโก โหติฯ

อญฺเญสํ โภชนเวลาย ปน ภุญฺชิตุํ อาคนฺตฺวา ปาโตว ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา นิทฺทายิตฺวา สายํ ปุน อาปณํ อาคจฺฉนฺโต มชฺฌนฺหิกสมยํ น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺฐาติ นามฯ โส หิ ยํ โจรา ปาโตว วิสฺสชฺเชตุํ น สมฺปาปุณิํสุ, ทิวากาเล ปน ปเรสํ อสญฺจารกฺขเณ อาปณํ คนฺตฺวา อปฺปคฺเฆน เทนฺติ, ยญฺจ โภชนเวลาย ปุญฺญวนฺโต อิสฺสรา ‘‘อาปณโต อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปหิณิตฺวา อาหราเปนฺติ, ตปฺปจฺจยสฺส ลาภสฺส อสฺสามิโก โหติฯ

ยาว ยามเภรินิกฺขมนา ปน อนฺโตอาปเณ ทีปํ ชาลาเปตฺวา อนิสีทนฺโต สายนฺหสมยํ น สกฺกจฺจํ กมฺมนฺตํ อธิฏฺฐาติ นามฯ