9. จริยสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกํ สนฺธาเรนฺติ ฐเปนฺติ รกฺขนฺติฯ นยิธ ปญฺญาเยถ มาตาติ อิมสฺมิํ โลเก ชนิกา มาตา ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ ครุจิตฺตีการวเสน น ปญฺญาเยถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สมฺเภทนฺติ สงฺกรํ มริยาทเภทํ วาฯ ยถา อเชฬกาติอาทีสุ เอเต หิ สตฺตา ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ วา ‘‘มาตุจฺฉา’’ติ วา ครุจิตฺตีการวเสน น ชานนฺติฯ ยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา, ตตฺเถว วิปฺปฏิปชฺชนฺติฯ ตสฺมา อุปมํ อาหรนฺโต ‘‘ยถา อเชฬกา’’ติอาทิมาหฯ นวมํฯ

10. วสฺสูปนายิกสุตฺตวณฺณนา

[10] ทสมํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตํฯ กตรอฏฺฐุปฺปตฺติยํ? มนุสฺสานํ อุชฺฌายเนฯ ภควตา หิ ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ วสฺสูปนายิกา อปฺปญฺญตฺตา อโหสิฯ ภิกฺขู อนิพทฺธวาสา วสฺเสปิ อุตุวสฺเสปิ ยถาสุขํ วิจริํสุฯ เต ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘กถญฺหิ นาม สมณา สกฺยปุตฺติยา เหมนฺตมฺปิ คิมฺหมฺปิ วสฺสมฺปิ จาริกํ จริสฺสนฺติ หริตานิ ติณานิ สมฺมทฺทนฺตา เอกินฺทฺริยํ ชีวํ วิเหเฐนฺตา พหู ขุทฺทเก ปาเณ สงฺฆาตํ อาปาเทนฺตาฯ อิเม หิ นาม อญฺญติตฺถิยา ทุรกฺขาตธมฺมา วสฺสาวาสํ อลฺลียิสฺสนฺติ สํกสายิสฺสนฺติ, อิเม นาม สกุณา รุกฺขคฺเคสุ กุลาวกานิ กตฺวา วสฺสาวาสํ อลฺลียิสฺสนฺติ สํกสายิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ วตฺวา อุชฺฌายิํสุฯ ตมตฺถํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา อิมํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ปฐมํ ตาว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติ (มหาว. 184) เอตฺตกเมวาหฯ อถ ภิกฺขูนํ ‘‘กทา นุ โข วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ สุตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสาเน วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติ อาหฯ อถ โข ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ – ‘‘กติ นุ โข วสฺสูปนายิกา’’ติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา สกลมฺปิ อิทํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ทฺเวมา, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ วสฺสูปนายิกาติ วสฺสูปคมนานิฯ ปุริมิกาติ อปรชฺชุคตาย อาสาฬฺหิยา อุปคนฺตพฺพา ปุริมกตฺติกปุณฺณมิปริโยสานา ปฐมา เตมาสีฯ ปจฺฉิมิกาติ มาสคตาย อาสาฬฺหิยา อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมกตฺติกปริโยสานา ปจฺฉิมา เตมาสีติฯ ทสมํฯ

กมฺมการณวคฺโค ปฐโมฯ

2. อธิกรณวคฺควณฺณนา

[11] ทุติยสฺส ปฐเม พลานีติ เกนฏฺเฐน พลานิฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ นาม, ตถา ทุรภิภวนฏฺเฐน อนชฺโฌมทฺทนฏฺเฐน จฯ ปฏิสงฺขานพลนฺติ ปจฺจเวกฺขณพลํฯ ภาวนาพลนฺติ พฺรูหนพลํ วฑฺฒนพลํฯ สุทฺธํ อตฺตานนฺติ อิทํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ พเลสุฯ ยมิทนฺติ ยํ อิทํฯ เสขานเมตํ พลนฺติ สตฺตนฺนํ เสขานํ ญาณพลเมตํฯ เสขญฺหิ โส, ภิกฺขเว, พลํ อาคมฺมาติ สตฺตนฺนํ เสขานํ ญาณพลํ อารพฺภ สนฺธาย ปฏิจฺจฯ ปชหตีติ มคฺเคน ปชหติฯ ปหายาติ อิมินา ปน ผลํ กถิตํฯ ยํ ปาปนฺติ ยํ ปาปกํ ลามกํฯ ยสฺมา ปเนตานิ ทฺเวปิ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺมา เอตฺถ เอตทคฺคํ นาคตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[12] ทุติเย สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติอาทีสุ อยํ เหฏฺฐา อนาคตานํ ปทานํ วเสน อตฺถวณฺณนา – วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวกํ นิสฺสิตํฯ วิเวโกติ วิวิตฺตตาฯ สฺวายํ ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภน-สมุจฺเฉท-ปฏิปฺปสฺสทฺธิ-นิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธฯ ตสฺมิํ ปญฺจวิเธ วิเวเกฯ วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ สติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติฯ ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตมฺปีติ เอเกฯ เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุเยว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺติ, น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิฯ ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอว วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํฯ ยถา จ ‘‘วิปสฺสนากฺขเณ อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตมฺปิ ภาเวตี’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอส นโย วิราคนิสฺสิตนฺติอาทีสุฯ วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโยฯ