5. สเจตนสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อิสิปตเนติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสงฺขาตานํ อิสีนํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถาย เจว อุโปสถกรณตฺถาย จ อาคนฺตฺวา ปตเน, สนฺนิปาตฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ปทเนติปิ ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ มิคทาเยติ มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺเนฯ ฉหิ มาเสหิ ฉารตฺตูเนหีติ โส กิร รญฺญา อาณตฺตทิวเสเยว สพฺพูปกรณานิ สชฺเชตฺวา อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คามทฺวารคามมชฺฌเทวกุลสุสานาทีสุ ฐิตรุกฺเข เจว ฌามปติตสุกฺขรุกฺเข จ วิวชฺเชตฺวา สมฺปนฺนปเทเส ฐิเต สพฺพโทสวิวชฺชิเต นาภิอรเนมีนํ อนุรูเป รุกฺเข คเหตฺวา ตํ จกฺกํ อกาสิฯ ตสฺส รุกฺเข วิจินิตฺวา คณฺหนฺตสฺส เจว กโรนฺตสฺส จ เอตฺตโก กาโล วีติวตฺโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ฉหิ มาเสหิ ฉารตฺตูเนหี’’ติฯ นานากรณนฺติ นานตฺตํฯ เนสนฺติ น เอสํฯ อตฺเถสนฺติ อตฺถิ เอสํฯ อภิสงฺขารสฺส คตีติ ปโยคสฺส คมนํฯ จิงฺคุลายิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ อกฺขาหตํ มญฺเญติ อกฺเข ปเวเสตฺวา ฐปิตมิวฯ

สโทสาติ สคณฺฑา อุณฺณโตณตฏฺฐานยุตฺตาฯ สกสาวาติ ปูติสาเรน เจว เผคฺคุนา จ ยุตฺตาฯ กายวงฺกาติอาทีนิ กายทุจฺจริตาทีนํ นามานิฯ เอวํ ปปติตาติ เอวํ คุณปตเนน ปติตาฯ เอวํ ปติฏฺฐิตาติ เอวํ คุเณหิ ปติฏฺฐิตาฯ ตตฺถ โลกิยมหาชนา ปปติตา นาม, โสตาปนฺนาทโย ปติฏฺฐิตา นามฯ เตสุปิ ปุริมา ตโย กิเลสานํ สมุทาจารกฺขเณ ปปติตา นาม, ขีณาสวา ปน เอกนฺเตเนว ปติฏฺฐิตา นามฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อปฺปหีนกายวงฺกาทโย ปปตนฺติ, ปหีนกายวงฺกาทโย ปติฏฺฐหนฺติ, ตสฺมาฯ กายวงฺกาทีนํ ปน เอวํ ปหานํ เวทิตพฺพํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณาวาจา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม ตาว ฉ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ผรุสาวาจา พฺยาปาโทติ ทฺเว อนาคามิมคฺเคน, อภิชฺฌา สมฺผปฺปลาโปติ ทฺเว อรหตฺตมคฺเคนาติฯ

6. อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ อปณฺณกปฏิปทนฺติ อวิรทฺธปฏิปทํ เอกํสปฏิปทํ นิยฺยานิกปฏิปทํ การณปฏิปทํ สารปฏิปทํ มณฺฑปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, น ตกฺกคฺคาเหน วา นยคฺคาเหน วาฯ เอวํ คเหตฺวา ปฏิปนฺโน หิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา มนุสฺสเทวนิพฺพานสมฺปตฺตีหิ หายติ ปริหายติ, อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปน ตาหิ สมฺปตฺตีหิ น ปริหายติฯ อตีเต กนฺตารทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺเนสุ ทฺวีสุ สตฺถวาเหสุ ยกฺขสฺส วจนํ คเหตฺวา พาลสตฺถวาโห สทฺธิํ สตฺเถน อนยพฺยสนํ ปตฺโต, ยกฺขสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อุทกทิฏฺฐฏฺฐาเน อุทกํ ฉฑฺเฑสฺสามา’’ติ สตฺถเก สญฺญาเปตฺวา มคฺคํ ปฏิปนฺโน ปณฺฑิตสตฺถวาโห วิยฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อปณฺณกํ ฐานเมเก, ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกา;

เอตทญฺญาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติฯ (ชา. 1.1.1);

โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ เอตฺถ โยนีติ ขนฺธโกฏฺฐาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํฯ ‘‘จตสฺโส โข อิมา, สาริปุตฺต, โยนิโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.152) หิ ขนฺธโกฏฺฐาโส โยนิ นามฯ ‘‘โยนิ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.226) การณํฯ ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ (ม. นิ. 2.457; ธ. ป. 396) จ ‘‘ตเมนํ กมฺมชวาตา นิวตฺติตฺวา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ สมฺปริวตฺเตตฺวา มาตุ โยนิมุเข สมฺปฏิปาเทนฺตี’’ติ จ อาทีสุ ปสฺสาวมคฺโคฯ อิธ ปน การณํ อธิปฺเปตํฯ อารทฺธาติ ปคฺคหิตา ปริปุณฺณาฯ

อาสวานํ ขยายาติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ…เป.… มนโตปิ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุ, โอกาสโต ยาว ภวคฺคา สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโรฯ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทโย อาสวา, อาสวา วิยาติปิ อาสวาฯ โลกสฺมิมฺปิ หิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติ, ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสี’’ติอาทิ (อ. นิ. 10.61)ฯ อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวาฯ ปุริมานิ เจตฺถ นิพฺพจนานิ ยตฺถ กิเลสา อาสวาติ อาคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ยุชฺชนฺติ, ปจฺฉิมํ กมฺเมปิฯ น เกวลญฺจ กมฺมกิเลสาเยว อาสวา, อปิจ โข นานปฺปการา อุปทฺทวาปิฯ