4. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺเชตีติ ราชาฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ วตฺติตํ วา อเนน จกฺกนฺติ จกฺกวตฺตีฯ ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโกฯ ธมฺเมเนว ทสวิเธน จกฺกวตฺติวตฺเตน ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาฯ โสปิ น อราชกนฺติ โสปิ อญฺญํ นิสฺสยราชานํ อลภิตฺวา จกฺกํ นาม วตฺเตตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ อิติ สตฺถา เทสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ยถานุสนฺธิํ อปาเปตฺวาว ตุณฺหี อโหสิฯ กสฺมา? อนุสนฺธิกุสลา อุฏฺฐหิตฺวา อนุสนฺธิํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ, พหู หิ อิมสฺมิํ ฐาเน ตถารูปา ภิกฺขู, อถาหํ เตหิ ปุฏฺโฐ เทสนํ วฑฺเฒสฺสามีติฯ อเถโก อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต โก ปน, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ภควาปิสฺส พฺยากโรนฺโต ธมฺโม ภิกฺขูติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโมฯ ธมฺมนฺติ ตเมว วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํฯ นิสฺสายาติ ตทธิฏฺฐาเนน เจตสา ตเมว นิสฺสยํ กตฺวาฯ ธมฺมํ สกฺกโรนฺโตติ ยถา กโต โส ธมฺโม สุฏฺฐุ กโต โหติ, เอวเมตํ กโรนฺโตฯ ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโตติ ตสฺมิํ คารวุปฺปตฺติยา ตํ ครุกโรนฺโตฯ ธมฺมํ อปจายมาโนติ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อญฺชลิกรณาทีหิ นีจวุตฺติตํ กโรนฺโตฯ ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตูติ ตํ ธมฺมํ ธชมิว ปุรกฺขตฺวา เกตุมิว อุกฺขิปิตฺวา ปวตฺติยา ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ จ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺมาธิปเตยฺโยติ ธมฺมาธิปติภูตาคตภาเวน ธมฺมวเสเนว จ สพฺพกิริยานํ กรเณน ธมฺมาธิปเตยฺโย หุตฺวาฯ ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ สํวิทหตีติ ธมฺโม อสฺสา อตฺถีติ ธมฺมิกา, รกฺขา จ อาวรณญฺจ คุตฺติ จ รกฺขาวรณคุตฺติฯ ตตฺถ ‘‘ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตี’’ติ วจนโต ขนฺติอาทโย รกฺขาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติฯ ขนฺติยา อวิหิํสาย เมตฺตจิตฺตตาย อนุทฺทยายา’’ติ (สํ. นิ. 5.385)ฯ นิวาสนปารุปนเคหาทีนิ อาวรณํฯ โจราทิอุปทฺทวนิวารณตฺถํ โคปายนา คุตฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ สุฏฺฐุ วิทหติ ปวตฺเตติ ฐเปตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยตฺถ สา สํวิทหิตพฺพา, ตํ ทสฺเสนฺโต อนฺโตชนสฺมินฺติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อนฺโตชนสงฺขาตํ ปุตฺตทารํ สีลสํวเร ปติฏฺฐาเปนฺโต วตฺถคนฺธมาลาทีนิ จสฺส ททมาโน สพฺโพปทฺทเว จสฺส นิวารยมาโน ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ สํวิทหติ นามฯ ขตฺติยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – อภิสิตฺตขตฺติยา ภทฺรอสฺสาชานียาทิรตนสมฺปทาเนนปิ อุปคณฺหิตพฺพา, อนุยนฺตา ขตฺติยา เตสํ อนุรูปยานวาหนสมฺปทาเนนปิ ปริโตเสตพฺพา, พลกาโย กาลํ อนติกฺกเมตฺวา ภตฺตเวตนสมฺปทาเนนปิ อนุคฺคเหตพฺโพ, พฺราหฺมณา อนฺนปานวตฺถาทินา เทยฺยธมฺเมน, คหปติกา ภตฺตพีชนงฺคลพลิพทฺทาทิสมฺปทาเนน, ตถา นิคมวาสิโน เนคมา ชนปทวาสิโน จ ชานปทาฯ สมิตปาปพาหิตปาปา ปน สมณพฺราหฺมณา สมณปริกฺขารสมฺปทาเนน สกฺกาตพฺพา, มิคปกฺขิโน อภยทาเนน สมสฺสาเสตพฺพาฯ

ธมฺเมเนว จกฺกํ วตฺเตตีติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมเนว จกฺกํ ปวตฺเตติฯ ตํ โหติ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ตํ เตน เอวํ ปวตฺติตํ อาณาจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ โหติฯ เกนจิ มนุสฺสภูเตนาติ เทวตา นาม อตฺตนา อิจฺฉิติจฺฉิตเมว กโรนฺติ, ตสฺมา ตา อคฺคณฺหิตฺวา ‘‘มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺจตฺถิเกนาติ ปฏิอตฺถิเกน, ปฏิสตฺตุนาติ อตฺโถฯ ธมฺมิโกติ จกฺกวตฺตี ทสกุสลกมฺมปถวเสน ธมฺมิโก, ตถาคโต ปน นวโลกุตฺตรธมฺมวเสนฯ ธมฺมราชาติ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ มหาชนํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ธมฺมํเยวาติ นวโลกุตฺตรธมฺมเมว นิสฺสาย ตเมว สกฺกโรนฺโต ตํ ครุกโรนฺโต ตํ อปจายมาโนฯ โสวสฺส ธมฺโม อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ธโชติ ธมฺมทฺธโชฯ โสวสฺส เกตูติ ธมฺมเกตุฯ ตเมว อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา วิหรตีติ ธมฺมาธิปเตยฺโยฯ ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตินฺติ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมทายิกรกฺขญฺจ อาวรณญฺจ คุตฺติญฺจฯ สํวิทหตีติ ฐเปติ ปญฺญเปติฯ เอวรูปนฺติ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ น เสวิตพฺพํ, สุจริตํ เสวิตพฺพนฺติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สํวิทหิตฺวาติ ฐเปตฺวา กเถตฺวาฯ ธมฺเมเนว อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตีติ นวโลกุตฺตรธมฺเมเนว อสทิสํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ ตํ โหติ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ตํ เอวํ ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ เอเตสุ สมณาทีสุ เอเกนปิ ปฏิวตฺเตตุํ ปฏิพาหิตุํ น สกฺกาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

5. สเจตนสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อิสิปตเนติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสงฺขาตานํ อิสีนํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถาย เจว อุโปสถกรณตฺถาย จ อาคนฺตฺวา ปตเน, สนฺนิปาตฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ปทเนติปิ ปาโฐ, อยเมว อตฺโถฯ มิคทาเยติ มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺเนฯ ฉหิ มาเสหิ ฉารตฺตูเนหีติ โส กิร รญฺญา อาณตฺตทิวเสเยว สพฺพูปกรณานิ สชฺเชตฺวา อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คามทฺวารคามมชฺฌเทวกุลสุสานาทีสุ ฐิตรุกฺเข เจว ฌามปติตสุกฺขรุกฺเข จ วิวชฺเชตฺวา สมฺปนฺนปเทเส ฐิเต สพฺพโทสวิวชฺชิเต นาภิอรเนมีนํ อนุรูเป รุกฺเข คเหตฺวา ตํ จกฺกํ อกาสิฯ ตสฺส รุกฺเข วิจินิตฺวา คณฺหนฺตสฺส เจว กโรนฺตสฺส จ เอตฺตโก กาโล วีติวตฺโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ฉหิ มาเสหิ ฉารตฺตูเนหี’’ติฯ นานากรณนฺติ นานตฺตํฯ เนสนฺติ น เอสํฯ อตฺเถสนฺติ อตฺถิ เอสํฯ อภิสงฺขารสฺส คตีติ ปโยคสฺส คมนํฯ จิงฺคุลายิตฺวาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ อกฺขาหตํ มญฺเญติ อกฺเข ปเวเสตฺวา ฐปิตมิวฯ

สโทสาติ สคณฺฑา อุณฺณโตณตฏฺฐานยุตฺตาฯ สกสาวาติ ปูติสาเรน เจว เผคฺคุนา จ ยุตฺตาฯ กายวงฺกาติอาทีนิ กายทุจฺจริตาทีนํ นามานิฯ เอวํ ปปติตาติ เอวํ คุณปตเนน ปติตาฯ เอวํ ปติฏฺฐิตาติ เอวํ คุเณหิ ปติฏฺฐิตาฯ ตตฺถ โลกิยมหาชนา ปปติตา นาม, โสตาปนฺนาทโย ปติฏฺฐิตา นามฯ เตสุปิ ปุริมา ตโย กิเลสานํ สมุทาจารกฺขเณ ปปติตา นาม, ขีณาสวา ปน เอกนฺเตเนว ปติฏฺฐิตา นามฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อปฺปหีนกายวงฺกาทโย ปปตนฺติ, ปหีนกายวงฺกาทโย ปติฏฺฐหนฺติ, ตสฺมาฯ กายวงฺกาทีนํ ปน เอวํ ปหานํ เวทิตพฺพํ – ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณาวาจา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม ตาว ฉ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ผรุสาวาจา พฺยาปาโทติ ทฺเว อนาคามิมคฺเคน, อภิชฺฌา สมฺผปฺปลาโปติ ทฺเว อรหตฺตมคฺเคนาติฯ