3. อาสํสสุตฺตวณฺณนา

[13] ตติเย สนฺโตติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ สํวิชฺชมานาติ ตสฺเสว เววจนํฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ นิราโสติ อนาโส อปตฺถโนฯ อาสํโสติ อาสํสมาโน ปตฺถยมาโนฯ วิคตาโสติ อปคตาโสฯ จณฺฑาลกุเลติ จณฺฑาลานํ กุเลฯ เวนกุเลติ วิลีวการกุเลฯ เนสาทกุเลติ มิคลุทฺทกานํ กุเลฯ รถการกุเลติ จมฺมการกุเลฯ ปุกฺกุสกุเลติ ปุปฺผจฺฉฑฺฑกกุเลฯ

เอตฺตาวตา กุลวิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา นีจกุเล ชาโตปิ เอกจฺโจ อฑฺโฒ โหติ มหทฺธโน, อยํ ปน น ตาทิโส, ตสฺมาสฺส โภควิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ทลิทฺเทติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทลิทฺเทติ ทาลิทฺทิเยน สมนฺนาคเตฯ อปฺปนฺนปานโภชเนติ ปริตฺตกอนฺนปานโภชเนฯ กสิรวุตฺติเกติ ทุกฺขชีวิเก, ยตฺถ วายาเมน ปโยเคน ชีวิตวุตฺติํ สาเธนฺติ, ตถารูเปติ อตฺโถฯ ยตฺถ กสิเรน ฆาสจฺฉาโท ลพฺภตีติ ยสฺมิํ กุเล ทุกฺเขน ยาคุภตฺตฆาโส จ โกปีนมตฺตํ อจฺฉาทนญฺจ ลพฺภติฯ

อิทานิ ยสฺมา เอกจฺโจ นีจกุเล ชาโตปิ อุปธิสมฺปนฺโน โหติ อตฺตภาวสมิทฺธิยํ ฐิโต , อยญฺจ น ตาทิโส, ตสฺมาสฺส สรีรวิปตฺติมฺปิ ทสฺเสตุํ โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุพฺพณฺโณติ ปํสุปิสาจโก วิย ฌามขาณุวณฺโณฯ ทุทฺทสิโกติ วิชาตมาตุยาปิ อมนาปทสฺสโนฯ โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโกฯ กาโณติ เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วาฯ กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา อุภยหตฺถกุณี วาฯ ขญฺโชติ เอกปาทขญฺโช วา อุภยปาทขญฺโช วาฯ ปกฺขหโตติ หตปกฺโข ปีฐสปฺปีฯ ปทีเปยฺยสฺสาติ วฏฺฏิเตลกปลฺลกาทิโน ปทีปอุปกรณสฺสฯ ตสฺส น เอวํ โหตีติฯ กสฺมา น โหติ? นีจกุเล ชาตตฺตาฯ

เชฏฺโฐติ อญฺญสฺมิํ เชฏฺเฐ สติ กนิฏฺโฐ อาสํ น กโรติ, ตสฺมา เชฏฺโฐติ อาหฯ อาภิเสโกติ เชฏฺโฐปิ น อภิเสการโห อาสํ น กโรติ, ตสฺมา อาภิเสโกติ อาหฯ

อนภิสิตฺโตติ อภิเสการโหปิ กาณกุณิอาทิโทสรหิโต สกิํ อภิสิตฺโต ปุน อภิเสเก อาสํ น กโรติ, ตสฺมา อนภิสิตฺโตติ อาห ฯ อจลปฺปตฺโตติ เชฏฺโฐปิ อาภิเสโก อนภิสิตฺโต มนฺโท อุตฺตานเสยฺยโก, โสปิ อภิเสเก อาสํ น กโรติฯ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ปน ปญฺญายมานมสฺสุเภโท อจลปฺปตฺโต นาม โหติ, มหนฺตมฺปิ รชฺชํ วิจาเรตุํ สมตฺโถ, ตสฺมา ‘‘อจลปฺปตฺโต’’ติ อาหฯ ตสฺส เอวํ โหตีติ กสฺมา โหติ? มหาชาติตายฯ

ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโมฯ อสุจีติ อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโตฯ สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สงฺกาหิ สริตพฺพสมาจาโร, กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อิมินา กตํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปเรสํ อาสงฺกนียสมาจาโร, อตฺตนาเยว วา สงฺกาหิ สริตพฺพสมาจาโร, สาสงฺกสมาจาโรติ อตฺโถฯ ตสฺส หิ ทิวาฏฺฐานาทีสุ สนฺนิปติตฺวา กิญฺจิเทว มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘อิเม เอกโต หุตฺวา มนฺเตนฺติ, กจฺจิ นุ โข มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ เอวํ สาสงฺกสมาจาโร โหติฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ปฏิจฺฉาเทตพฺพยุตฺตเกน ปาปกมฺเมน สมนฺนาคโตฯ อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญติ อสฺสมโณ หุตฺวาว สมณปติรูปกตาย ‘‘สมโณ อห’’นฺติ เอวํ ปฏิญฺโญฯ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ อญฺเญ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต ‘‘อหํ พฺรหฺมจารี’’ติ ปฏิญฺญํ เทนฺโต วิย โหติฯ ‘‘อหํ ภิกฺขู’’ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโตฯ อนฺโตปูตีติ ปูตินา กมฺเมน อนฺโต อนุปวิฏฺโฐฯ อวสฺสุโตติ ราคาทีหิ ตินฺโตฯ กสมฺพุชาโตติ สญฺชาตราคาทิกจวโรฯ ตสฺส น เอวํ โหตีติฯ กสฺมา น โหติ? โลกุตฺตรธมฺมอุปนิสฺสยสฺส นตฺถิตายฯ ตสฺส เอวํ โหตีติฯ กสฺมา โหติ? มหาสีลสฺมิํ ปริปูรการิตายฯ

4. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺเชตีติ ราชาฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ วตฺติตํ วา อเนน จกฺกนฺติ จกฺกวตฺตีฯ ธมฺโม อสฺส อตฺถีติ ธมฺมิโกฯ ธมฺเมเนว ทสวิเธน จกฺกวตฺติวตฺเตน ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาฯ โสปิ น อราชกนฺติ โสปิ อญฺญํ นิสฺสยราชานํ อลภิตฺวา จกฺกํ นาม วตฺเตตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ อิติ สตฺถา เทสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ยถานุสนฺธิํ อปาเปตฺวาว ตุณฺหี อโหสิฯ กสฺมา? อนุสนฺธิกุสลา อุฏฺฐหิตฺวา อนุสนฺธิํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ, พหู หิ อิมสฺมิํ ฐาเน ตถารูปา ภิกฺขู, อถาหํ เตหิ ปุฏฺโฐ เทสนํ วฑฺเฒสฺสามีติฯ อเถโก อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต โก ปน, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ภควาปิสฺส พฺยากโรนฺโต ธมฺโม ภิกฺขูติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโมฯ ธมฺมนฺติ ตเมว วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํฯ นิสฺสายาติ ตทธิฏฺฐาเนน เจตสา ตเมว นิสฺสยํ กตฺวาฯ ธมฺมํ สกฺกโรนฺโตติ ยถา กโต โส ธมฺโม สุฏฺฐุ กโต โหติ, เอวเมตํ กโรนฺโตฯ ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโตติ ตสฺมิํ คารวุปฺปตฺติยา ตํ ครุกโรนฺโตฯ ธมฺมํ อปจายมาโนติ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อญฺชลิกรณาทีหิ นีจวุตฺติตํ กโรนฺโตฯ ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตูติ ตํ ธมฺมํ ธชมิว ปุรกฺขตฺวา เกตุมิว อุกฺขิปิตฺวา ปวตฺติยา ธมฺมทฺธโช ธมฺมเกตุ จ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺมาธิปเตยฺโยติ ธมฺมาธิปติภูตาคตภาเวน ธมฺมวเสเนว จ สพฺพกิริยานํ กรเณน ธมฺมาธิปเตยฺโย หุตฺวาฯ ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ สํวิทหตีติ ธมฺโม อสฺสา อตฺถีติ ธมฺมิกา, รกฺขา จ อาวรณญฺจ คุตฺติ จ รกฺขาวรณคุตฺติฯ ตตฺถ ‘‘ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขตี’’ติ วจนโต ขนฺติอาทโย รกฺขาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติฯ ขนฺติยา อวิหิํสาย เมตฺตจิตฺตตาย อนุทฺทยายา’’ติ (สํ. นิ. 5.385)ฯ นิวาสนปารุปนเคหาทีนิ อาวรณํฯ โจราทิอุปทฺทวนิวารณตฺถํ โคปายนา คุตฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ สุฏฺฐุ วิทหติ ปวตฺเตติ ฐเปตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยตฺถ สา สํวิทหิตพฺพา, ตํ ทสฺเสนฺโต อนฺโตชนสฺมินฺติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อนฺโตชนสงฺขาตํ ปุตฺตทารํ สีลสํวเร ปติฏฺฐาเปนฺโต วตฺถคนฺธมาลาทีนิ จสฺส ททมาโน สพฺโพปทฺทเว จสฺส นิวารยมาโน ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ สํวิทหติ นามฯ ขตฺติยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ