3. จินฺตีสุตฺตวณฺณนา

[3] ตติเย พาลลกฺขณานีติ ‘‘พาโล อย’’นฺติ เอเตหิ ลกฺขียติ ญายตีติ พาลลกฺขณานิฯ ตาเนวสฺส สญฺชานนการณานีติ พาลนิมิตฺตานิฯ พาลาปทานานีติ พาลสฺส อปทานานิฯ ทุจฺจินฺติตจินฺตีติ จินฺตยนฺโต อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนวเสน ทุจฺจินฺติตเมว จินฺเตติฯ ทุพฺภาสิตภาสีติ ภาสมาโนปิ มุสาวาทาทิเภทํ ทุพฺภาสิตเมว ภาสติฯ ทุกฺกฏกมฺมการีติ กโรนฺโตปิ ปาณาติปาตาทิวเสน ทุกฺกฏกมฺมเมว กโรติฯ ปณฺฑิตลกฺขณานีติอาทิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ สุจินฺติตจินฺตีติอาทีนิ เจตฺถ มโนสุจริตาทีนํ วเสน โยเชตพฺพานิฯ

4. อจฺจยสุตฺตวณฺณนา

[4] จตุตฺเถ อจฺจยํ อจฺจยโต น ปสฺสตีติ อตฺตโน อปราธํ อปราธโต น ปสฺสติฯ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ นปฺปฏิกโรตีติ ‘‘อปรทฺธํ มยา’’ติ ญตฺวาปิ โย ธมฺโม, ตํ น กโรติ, ทณฺฑกมฺมํ อาหริตฺวา อจฺจยํ น เทเสติ นกฺขมาเปติฯ อจฺจยํ เทเสนฺตสฺส ยถาธมฺมํ นปฺปฏิคฺคณฺหาตีติ ปรสฺส ‘‘วิรทฺธํ มยา’’ติ ญตฺวา ทณฺฑกมฺมํ อาหริตฺวา ขมาเปนฺตสฺส นกฺขมติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพฯ

5. อโยนิโสสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม อโยนิโส ปญฺหํ กตฺตา โหตีติ ‘‘กติ นุ โข, อุทายิ, อนุสฺสติฏฺฐานานี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุพฺเพนิวาโส อนุสฺสติฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ลาฬุทายิตฺเถโร วิย อนุปายจินฺตาย อปญฺหเมว ปญฺหนฺติ กตฺตา โหติฯ อโยนิโส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตา โหตีติ เอวํ จินฺติตํ ปน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโตปิ ‘‘อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติฯ เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทินา นเยน โสเยว เถโร วิย อโยนิโส วิสฺสชฺเชตา โหติ, อปญฺหเมว ปญฺหนฺติ กเถติฯ ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยญฺชเนหีติ เอตฺถ ปทเมว อตฺถสฺส พฺยญฺชนโต ปทพฺยญฺชนํฯ ตํ อกฺขรปาริปูริํ กตฺวา ทสวิธํ พฺยญฺชนพุทฺธิํ อปริหาเปตฺวา วุตฺตํ ปริมณฺฑลํ นาม โหติ, เอวรูเปหิ ปทพฺยญฺชเนหีติ อตฺโถฯ สิลิฏฺเฐหีติ ปทสิลิฏฺฐตาย สิลิฏฺเฐหิฯ อุปคเตหีติ อตฺถญฺจ การณญฺจ อุปคเตหิฯ นาพฺภนุโมทิตาติ เอวํ โยนิโส สพฺพํ การณสมฺปนฺนํ กตฺวาปิ วิสฺสชฺชิตํ ปรสฺส ปญฺหํ นาภินุโมทติ นาภินนฺทติ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปญฺหํ ลาฬุทายิตฺเถโร วิยฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐานํ โข เอตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อนวกาโส, ยํ โส อติกฺกมฺเมว กพฬีการาหารภกฺขานํ เทวานํ สหพฺยตํ อญฺญตรํ มโนมยํ กายํ อุปปนฺโน สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺเชยฺยาปิ วุฏฺฐเหยฺยาปิ, นตฺเถตํ ฐาน’’นฺติ (อ. นิ. 5.166)ฯ

โยนิโส ปญฺหํ กตฺตาติอาทีสุ อานนฺทตฺเถโร วิย โยนิโสว ปญฺหํ จินฺเตตฺวา โยนิโส วิสฺสชฺชิตา โหติฯ เถโร หิ ‘‘กติ นุ โข, อานนฺท, อนุสฺสติฏฺฐานานี’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘อยํ ปญฺโห ภวิสฺสตี’’ติ โยนิโส จินฺเตตฺวา โยนิโส วิสฺสชฺเชนฺโต อาห – ‘‘อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิทํ, ภนฺเต, อนุสฺสติฏฺฐานํ เอวํภาวิตํ เอวํพหุลีกตํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตตี’’ติฯ อพฺภนุโมทิตา โหตีติ ตถาคโต วิย โยนิโส อพฺภนุโมทิตา โหติฯ ตถาคโต หิ อานนฺทตฺเถเรน ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต ‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, เตน หิ ตฺวํ, อานนฺท, อิมมฺปิ ฉฏฺฐํ อนุสฺสติฏฺฐานํ ธาเรหิฯ อิธานนฺท, ภิกฺขุ สโตว อภิกฺกมติ สโตว ปฏิกฺกมตี’’ติอาทิมาหฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

9. ขตสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม สุกฺกปกฺโข ปุพฺพภาเค ทสหิปิ กุสลกมฺมปเถหิ ปริจฺฉินฺโน, อุปริ ยาว อรหตฺตมคฺคา ลพฺภติฯ พหุญฺจ ปุญฺญํ ปสวตีติ เอตฺถ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกปุญฺญํ กถิตํฯ