5. อุปญฺญาตสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม ทฺวินฺนาหนฺติ ทฺวินฺนํ อหํฯ อุปญฺญาสินฺติ อุปคนฺตฺวา คุณํ อญฺญาสิํ, ชานิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ อตฺโถฯ อิทานิ เต ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ยา จ อสนฺตุฏฺฐิตาติอาทิมาหฯ อิมญฺหิ ธมฺมทฺวยํ นิสฺสาย สตฺถา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ตสฺมา ตสฺสานุภาวํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อิมินา อิมํ ทีเปติ – ‘‘อหํ ฌานมตฺตเกน วา โอภาสนิมิตฺตมตฺตเกน วา อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา อรหตฺตมคฺคเมว อุปฺปาเทสิํฯ ยาว โส น อุปฺปชฺชิ, น ตาวาหํ สนฺตุฏฺโฐ อโหสิํฯ ปธานสฺมิํ จ อนุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา อโนสกฺกนาย ฐตฺวาเยว ปธานกิริยํ อกาสิ’’นฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ยา จ อปฺปฏิวานิตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปฺปฏิวานิตาติ อปฺปฏิกฺกมนา อโนสกฺกนาฯ อปฺปฏิวานี สุทาหํ , ภิกฺขเว, ปทหามีติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อหํ, ภิกฺขเว, อโนสกฺกนายํ ฐิโต โพธิสตฺตกาเล สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺโต ปธานมกาสินฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถา เตน ตํ ปธานํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต กามํ ตโจ จาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปตฺตพฺพนฺติ อิมินา ปตฺตพฺพํ คุณชาตํ ทสฺเสติฯ ปุริสถาเมนาติอาทินา ปุริสสฺส ญาณถาโม ญาณวีริยํ ญาณปรกฺกโม จ กถิโตฯ สณฺฐานนฺติ ฐปนา อปฺปวตฺตนา โอสกฺกนา, ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา เตน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยาธิฏฺฐานํ นาม กถิตํฯ เอตฺถ หิ กามํ ตโจ จาติ เอกํ องฺคํ, นฺหารุ จาติ เอกํ, อฏฺฐิ จาติ เอกํ, มํสโลหิตนฺติ เอกํ, อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิฯ ปุริสถาเมนาติอาทีนิ อธิมตฺตวีริยาธิวจนานิฯ อิติ ปุริเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน หุตฺวา เอวํ อธิฏฺฐิตํ วีริยํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยาธิฏฺฐานํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา เตน โพธิปลฺลงฺเก อตฺตโน อาคมนียปฏิปทา กถิตาฯ

อิทานิ ตาย ปฏิปทาย ปฏิลทฺธคุณํ กเถตุํ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อปฺปมาทาธิคตาติ สติอวิปฺปวาสสงฺขาเตน อปฺปมาเทน อธิคตา, น สุตฺตปฺปมตฺเตน ลทฺธาฯ สมฺโพธีติ จตุมคฺคญาณญฺเจว สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจฯ น หิ สกฺกา เอตํ สุตฺตปฺปมตฺเตน อธิคนฺตุนฺติฯ เตนาห – ‘‘อปฺปมาทาธิคตา สมฺโพธี’’ติฯ อนุตฺตโร โยคกฺเขโมติ น เกวลํ โพธิเยว, อรหตฺตผลนิพฺพานสงฺขาโต อนุตฺตโร โยคกฺเขโมปิ อปฺปมาทาธิคโตวฯ

อิทานิ อตฺตนา ปฏิลทฺธคุเณสุ ภิกฺขุสงฺฆํ สมาทเปนฺโต ตุมฺเห เจปิ ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺสตฺถายาติ ยสฺส อตฺถาย, ยํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถฯ ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานภูตํ อริยผลํฯ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อภิญฺญาย อุตฺตมปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสถาติ ปฏิลภิตฺวา ปาปุณิตฺวา วิหริสฺสถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อปฺปฏิวานปธานํ นาเมตํ พหูปการํ อุตฺตมตฺถสาธกํ, ตสฺมาฯ ปญฺจมํฯ

6. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสูติ ทสนฺนํ สํโยชนานํ ปจฺจยภูเตสุ เตภูมกธมฺเมสุฯ อสฺสาทานุปสฺสิตาติ อสฺสาทโต ปสฺสิตา ปสฺสนภาโวติ อตฺโถฯ นิพฺพิทานุปสฺสิตาติ นิพฺพิทาวเสน อุกฺกณฺฐนวเสน ปสฺสนภาโวฯ ชาติยาติ ขนฺธนิพฺพตฺติโตฯ ชรายาติ ขนฺธปริปากโตฯ มรเณนาติ ขนฺธเภทโตฯ โสเกหีติ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขเณหิ โสเกหิฯ ปริเทเวหีติ ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปิตลกฺขเณหิ ปริเทเวหิฯ ทุกฺเขหีติ กายปฏิปีฬนทุกฺเขหิฯ โทมนสฺเสหีติ มโนวิฆาตโทมนสฺเสหิฯ อุปายาเสหีติ อธิมตฺตายาสลกฺขณอุปายาเสหิฯ ทุกฺขสฺมาติ สกลวฏฺฏทุกฺขโตฯ ปชหตีติ มคฺเคน ปชหติฯ ปหายาติ เอตฺถ ปน ผลกฺขโณ กถิโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ ฉฏฺฐํฯ

7. กณฺหสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม กณฺหาติ น กาฬวณฺณตาย กณฺหา, กณฺหตาย ปน อุปเนนฺตีติ นิปฺผตฺติกาฬตาย กณฺหาฯ สรเสนาปิ วา สพฺพากุสลธมฺมา กณฺหา เอวฯ น หิ เตสํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ ปภสฺสรํ โหติฯ อหิริกนฺติ อหิริกภาโวฯ อโนตฺตปฺปนฺติ อโนตฺตาปิภาโวฯ สตฺตมํฯ

8. สุกฺกสุตฺตวณฺณนา

[8] อฏฺฐเม สุกฺกาติ น วณฺณสุกฺกตาย สุกฺกา, สุกฺกตาย ปน อุปเนนฺตีติ นิปฺผตฺติสุกฺกตาย สุกฺกาฯ สรเสนาปิ วา สพฺพกุสลธมฺมา สุกฺกา เอวฯ เตสํ หิ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ ปภสฺสรํ โหติฯ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจาติ เอตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี, ภายนลกฺขณํ โอตฺตปฺปํฯ ยํ ปเนตฺถ วิตฺถารโต วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมวฯ อฏฺฐมํฯ