ตุณฺหีภูตา ตุณฺหีภูตาว สงฺฆมชฺเฌ สงฺกสายนฺตีติ นิสฺสทฺทา หุตฺวา สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺนา กิญฺจิ เอกวจนมฺปิ มุขํ อุกฺขิปิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตา ปชฺฌายนฺตา วิย นิสีทนฺติฯ ตยิทนฺติ ตเทตํ การณํฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ

[41] นวเม มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตูติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา การณเหตุ ปฏิปชฺชนเหตูติ อตฺโถฯ ญายํ ธมฺมํ กุสลนฺติ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํฯ เอวรูโป หิ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํ อาราเธตุํ สมฺปาเทตุํ ปูเรตุํ น สกฺโกติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สห วิปสฺสนาย มคฺโค กถิโตฯ

[42] ทสเม ทุคฺคหิเตหีติ อุปฺปฏิปาฏิยา คหิเตหิฯ พฺยญฺชนปฺปติรูปเกหีติ พฺยญฺชนโส ปติรูปเกหิ อกฺขรจิตฺรตาย ลทฺธเกหิฯ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ ปฏิพาหนฺตีติ สุคฺคหิตสุตฺตนฺตานํ อตฺถญฺจ ปาฬิญฺจ ปฏิพาหนฺติ, อตฺตโน ทุคฺคหิตสุตฺตนฺตานํเยว อตฺถญฺจ ปาฬิญฺจ อุตฺตริตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สาสนสฺส วุทฺธิ จ ปริหานิ จ กถิตาติฯ

สมจิตฺตวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. ปริสวคฺควณฺณนา

[43] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุตฺตานาติ ปากฏา อปฺปฏิจฺฉนฺนาฯ คมฺภีราติ คุฬฺหา ปฏิจฺฉนฺนาฯ อุทฺธตาติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตาฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา ขรวจนาฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสตีติ วิสฺสฏฺฐสติโนฯ อสมฺปชานาติ นิปฺปญฺญาฯ อสมาหิตาติ จิตฺเตกคฺคตามตฺตสฺสาปิ อลาภิโนฯ ปากตินฺทฺริยาติ ปกติยา ฐิเตหิ วิวเฏหิ อรกฺขิเตหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตาฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ

[44] ทุติเย ภณฺฑนชาตาติ ภณฺฑนํ วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค, ตํ เตสํ ชาตนฺติ ภณฺฑนชาตาฯ ตถา ‘‘มยํ ตุมฺเห ทณฺฑาเปสฺสาม พนฺธาเปสฺสามา’’ติอาทิวจนปฺปวตฺติยา สญฺชาตกลหาฯ อยํ ตาว คิหีสุ นโยฯ ปพฺพชิตา ปน อาปตฺติวีติกฺกมวาจํ วทนฺตา กลหชาตา นามฯ วิวาทาปนฺนาติ วิรุทฺธวาทํ อาปนฺนาฯ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตาติ คุณานํ ฉินฺทนฏฺเฐน ทุพฺภาสิตา วาจา มุขสตฺติโยติ วุจฺจนฺติ, ตาหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตาฯ สมคฺคาติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ เอเตสํ กรเณน สมคฺคตาย สหิตาฯ ปิยจกฺขูหีติ เมตฺตาจกฺขูหิฯ

[45] ตติเย อคฺควตีติ อุตฺตมปุคฺคลวตี, อคฺคาย วา อุตฺตมาย ปฏิปตฺติยา สมนฺนาคตาฯ ตโต วิปรีตา อนคฺควตีฯ พาหุลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนาฯ สาสนํ สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกาฯ โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ โอกฺกมนํ วุจฺจติ อวคมนฏฺเฐน ปญฺจ นีวรณานิ, เตน ปญฺจนีวรณปูรเณ ปุพฺพงฺคมาติ วุตฺตํ โหติฯ ปวิเวเกติ อุปธิวิเวเก นิพฺพาเนฯ นิกฺขิตฺตธุราติ ติวิเธปิ วิเวเก โอโรปิตธุราฯ น วีริยํ อารภนฺตีติ ทุวิธมฺปิ วีริยํ น กโรนฺติฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ ปุพฺเพ อปฺปตฺตสฺส ฌานวิปสฺสนามคฺคผลวิเสสสฺส ปตฺติอตฺถายฯ อิตรํ ปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํฯ ปจฺฉิมา ชนตาติ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกชโน ฯ ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชตีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ กตํ อนุกโรนฺโต ทิฏฺฐสฺส เตสํ อาจารสฺส อนุคติํ อาปชฺชติ นามฯ เสสํ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํฯ

[46] จตุตฺเถ อริยาติ อริยสาวกปริสาฯ อนริยาติ ปุถุชฺชนปริสาฯ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺตีติ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ นาม, เอตฺตกเมว ทุกฺขํ, อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ นตฺถีติ ยถาสภาวโต นปฺปชานนฺติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

เสสปเทสุ ปน ตสฺส ทุกฺขสฺส สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทโย นาม, ตสฺสาเยว ตณฺหาย, ทฺวินฺนมฺปิ วา เตสํ สจฺจานํ อจฺจนฺตกฺขโย อสมุปฺปตฺติ ทุกฺขนิโรโธ นาม, อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา นามาติ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตูหิ สจฺเจหิ จตฺตาโร มคฺคา จ จตฺตาริ จ ผลานิ กถิตานิฯ

[47] ปญฺจเม ปริสากสโฏติ กสฏปริสา กจวรปริสา ปลาปปริสาติ อตฺโถฯ ปริสามณฺโฑติ ปสนฺนปริสา สารปริสาติ อตฺโถฯ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺตีติ ฉนฺเทน อคติํ คจฺฉนฺติ, อกตฺตพฺพํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิมานิ ปน จตฺตาริ อคติคมนานิ ภณฺฑภาชนีเย จ วินิจฺฉยฏฺฐาเน จ ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ ภณฺฑภาชนีเย ตาว อตฺตโน ภารภูตานํ ภิกฺขูนํ อมนาเป ภณฺฑเก ปตฺเต ตํ ปริวตฺเตตฺวา มนาปํ เทนฺโต ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ นามฯ อตฺตโน ปน อภารภูตานํ มนาเป ภณฺฑเก ปตฺเต ตํ ปริวตฺเตตฺวา อมนาปํ เทนฺโต โทสาคติํ คจฺฉติ นามฯ ภณฺฑกภาชนียวตฺถุญฺจ ฐิติกญฺจ อชานนฺโต โมหาคติํ คจฺฉติ นามฯ มุขรานํ วา ราชาทินิสฺสิตานํ วา ‘‘อิเม เม อมนาเป ภณฺฑเก ทินฺเน อนตฺถมฺปิ กเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ปริวตฺเตตฺวา มนาปํ เทนฺโต ภยาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ปน เอวํ น คจฺฉติ, สพฺเพสํ ตุลาภูโต ปมาณภูโต มชฺฌตฺโต หุตฺวา ยํ ยสฺส ปาปุณาติ, ตญฺเญว ตสฺส เทติ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ น คจฺฉติ นามฯ วินิจฺฉยฏฺฐาเน ปน อตฺตโน ภารภูตสฺส ครุกาปตฺติํ ลหุกาปตฺตีติ กตฺวา กเถนฺโต ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ นามฯ อิตรสฺส ลหุกาปตฺติํ ครุกาปตฺตีติ กตฺวา กเถนฺโต โทสาคติํ คจฺฉติ นามฯ อาปตฺติวุฏฺฐานํ ปน สมุจฺจยกฺขนฺธกญฺจ อชานนฺโต โมหาคติํ คจฺฉติ นามฯ มุขรสฺส วา ราชปูชิตสฺส วา ‘‘อยํ เม ครุกํ กตฺวา อาปตฺติํ กเถนฺตสฺส อนตฺถมฺปิ กเรยฺยา’’ติ ครุกเมว ลหุกาติ กตฺวา กเถนฺโต ภยาคติํ คจฺฉติ นามฯ โย ปน สพฺเพสํ ยถาภูตเมว กเถติ, อยํ จตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ น คจฺฉติ นามฯ

[48] ฉฏฺเฐ โอกฺกาจิตวินีตาติ ทุพฺพินีตาฯ โน ปฏิปุจฺฉาวินีตาติ น ปุจฺฉิตฺวา วินีตาฯ คมฺภีราติ ปาฬิวเสน คมฺภีรา สลฺลสุตฺตสทิสาฯ คมฺภีรตฺถาติ อตฺถวเสน คมฺภีรา มหาเวทลฺลสุตฺตสทิสาฯ

โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรอตฺถทีปกา ฯ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ สตฺตสุญฺญํ ธมฺมมตฺตเมว ปกาสกา อสงฺขตสํยุตฺตสทิสาฯ น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺตีติ วิชานนตฺถาย จิตฺตํ น อุปฏฺฐเปนฺติ, นิทฺทายนฺติ วา อญฺญวิหิตา วา โหนฺติฯ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ อุคฺคเหตพฺเพ จ ปริยาปุณิตพฺเพ จฯ กวิตาติ กวีหิ กตาฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ จิตฺตกฺขราติ วิจิตฺรอกฺขราฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ พาหิรกาติ สาสนโต พหิภูตาฯ สาวกภาสิตาติ เตสํ เตสํ สาวเกหิ ภาสิตาฯ สุสฺสูสนฺตีติ อกฺขรจิตฺตตาย เจว สรสมฺปตฺติยา จ อตฺตมนา หุตฺวา สุณนฺติฯ น เจว อญฺญมญฺญํ ปฏิปุจฺฉนฺตีติ อญฺญมญฺญํ อตฺถํ วา อนุสนฺธิํ วา ปุพฺพาปรํ วา น ปุจฺฉนฺติฯ น จ ปฏิวิจรนฺตีติ ปุจฺฉนตฺถาย จาริกํ น วิจรนฺติฯ อิทํ กถนฺติ อิทํ พฺยญฺชนํ กถํ โรเปตพฺพํ กินฺติ โรเปตพฺพํ? อิมสฺส โก อตฺโถติ อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถ, กา อนุสนฺธิ, กิํ ปุพฺพาปรํ? อวิวฏนฺติ ปฏิจฺฉนฺนํฯ น วิวรนฺตีติ น อุคฺฆาเฏนฺติฯ อนุตฺตานีกตนฺติ อปากฏํ กตํฯ น อุตฺตานิํ กโรนฺตีติ ปากฏํ น กโรนฺติฯ กงฺขาฐานิเยสูติ กงฺขาย การณภูเตสุฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ

[49] สตฺตเม อามิสครูติ จตุปจฺจยครุกา โลกุตฺตรธมฺมํ ลามกโต คเหตฺวา ฐิตปริสาฯ สทฺธมฺมครูติ นว โลกุตฺตรธมฺเม ครุเก กตฺวา จตฺตาโร ปจฺจเย ลามกโต คเหตฺวา ฐิตปริสาฯ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโตฯ ปญฺญาวิมุตฺโตติ ปญฺญาย วิมุตฺโต สุกฺขวิปสฺสกขีณาสโวฯ กายสกฺขีติ กาเยน ฌานผสฺสํ ผุสิตฺวา ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ฐิโตฯ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตฯ อิเม ทฺเวปิ ฉสุ ฐาเนสุ ลพฺภนฺติฯ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตฯ อยมฺปิ ฉสุ ฐาเนสุ ลพฺภติฯ ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ สทฺธํ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารีฯ อิเม ทฺเวปิ ปฐมมคฺคสมงฺคิโนฯ กลฺยาณธมฺโมติ สุนฺทรธมฺโมฯ ทุสฺสีโล ปาปธมฺโมติ นิสฺสีโล ลามกธมฺโมฯ

อิมํ กสฺมา คณฺหนฺติ? สพฺเพสุ หิ เอกสทิเสสุ ชาเตสุ สีลวนฺเตสุ พลวคารวํ น โหติ, เอกจฺเจสุ ปน ทุสฺสีเลสุ สติ สีลวนฺตานํ อุปริ พลวคารวํ โหตีติ มญฺญนฺตา คณฺหนฺติฯ เต เตน ลาภํ ลภนฺตีติ เต ภิกฺขู เอกจฺจานํ วณฺณํ เอกจฺจานํ อวณฺณํ กเถตฺวา จตฺตาโร ปจฺจเย ลภนฺติฯ คถิตาติ ตณฺหาย คนฺถิตาฯ มุจฺฉิตาติ ตณฺหาวเสเนว มุจฺฉิตาฯ อชฺโฌปนฺนาติ อชฺโฌสาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา ฐิตาฯ อนาทีนวทสฺสาวิโนติ อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค อาทีนวํ อปสฺสนฺตาฯ อนิสฺสรณปญฺญาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ฉนฺทราคอปกฑฺฒนาย นิสฺสรณปญฺญาย วิรหิตา อิทมตฺถํ เอตนฺติ อชานนฺตาฯ ปริภุญฺชนฺตีติ สจฺฉนฺทราคา หุตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ

สุกฺกปกฺเข อุภโตภาควิมุตฺโตติอาทีสุ อยํ สตฺตนฺนมฺปิ อริยปุคฺคลานํ สงฺเขปปกาสนา – เอโก ภิกฺขุ ปญฺญาธุเรน อภินิวิฏฺโฐ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ ธมฺมานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขิ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุภโตภาควิมุตฺโต นามฯ สมาปตฺตีหิ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา มคฺเคน สมุจฺเฉทวิมุตฺติยาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ทฺวีหิ วา ภาเคหิ วิมุตฺโตติ อตฺโถฯ อปโร ปญฺญาธุเรน อภินิวิฏฺโฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต สุกฺขวิปสฺสโกว หุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ ธมฺมานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ อปโร สทฺธาธุเรน อภินิวิฏฺโฐ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขิ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุภโตภาควิมุตฺโต นามฯ อปโร สทฺธาธุเรน อภินิวิฏฺโฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต สุกฺขวิปสฺสโกว หุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาปุณาติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ ปญฺญาวิมุตฺโต นามฯ

[50] อฏฺฐเม วิสมาติ สปกฺขลนฏฺเฐน วิสมาฯ สมาติ นิปกฺขลนฏฺเฐน สมาฯ อธมฺมกมฺมานีติ อุทฺธมฺมานิ กมฺมานิฯ อวินยกมฺมานีติ อุพฺพินยานิ กมฺมานิฯ

[51] นวเม อธมฺมิกาติ นิทฺธมฺมาฯ ธมฺมิกาติ ธมฺมยุตฺตาฯ

[52] ทสเม อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณาทิจตุพฺพิธํ อธิกรณํฯ อาทิยนฺตีติ คณฺหนฺติฯ สญฺญาเปนฺตีติ ชานาเปนฺติฯ น จ สญฺญตฺติํ อุปคจฺฉนฺตีติ สญฺญาปนตฺถํ น สนฺนิปตนฺติฯ น จ นิชฺฌาเปนฺตีติ น เปกฺขาเปนฺติฯ น จ นิชฺฌตฺติํ อุปคจฺฉนฺตีติ อญฺญมญฺญํ นิชฺฌาปนตฺถาย น สนฺนิปตนฺติฯ อสญฺญตฺติพลาติ อสญฺญตฺติเยว พลํ เอเตสนฺติ อสญฺญตฺติพลา ฯ อปฺปฏินิสฺสคฺคมนฺติโนติ เยสํ หิ เอวํ โหติ – ‘‘สเจ อมฺเหหิ คหิตํ อธิกรณํ ธมฺมิกํ ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามฯ สเจ อธมฺมิกํ, วิสฺสชฺเชสฺสามา’’ติ, เต ปฏินิสฺสคฺคมนฺติโน นาม โหนฺติฯ อิเม ปน น ตถา มนฺเตนฺตีติ อปฺปฏินิสฺสคฺคมนฺติโนฯ ถามสา ปรามาสา อภินิวิสฺสาติ ทิฏฺฐิถาเมน จ ทิฏฺฐิปรามาเสน จ อภินิวิสิตฺวาฯ อิทเมว สจฺจนฺติ อิทํ อมฺหากํ วจนเมว สจฺจํฯ โมฆมญฺญนฺติ อวเสสานํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํฯ สุกฺกปกฺโข อุตฺตานตฺโถเยวาติฯ

ปริสวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ