(24) 4. กมฺมวคฺโค

1. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[232] จตุตฺถสฺส ปฐเม กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสอกุสลกมฺมปถกมฺมํฯ กณฺหวิปากนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํฯ สุกฺกนฺติ ปณฺฑรกํ กุสลกมฺมปถกมฺมํ ฯ สุกฺกวิปากนฺติ สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรกวิปากํฯ กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํฯ กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํฯ มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทิยติฯ กุสเลน ราชกุเลปิ นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทิยติฯ อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ จตุมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺยฯ ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺยฯ อุภยวิปากสฺส ปน อปฺปทานโต อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

2. วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา

[233] ทุติเย สพฺยาพชฺฌนฺติ สโทสํฯ กายสงฺขารนฺติ กายทฺวารเจตนํฯ อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สพฺยาพชฺฌํ โลกนฺติ สทุกฺขํ โลกํฯ สพฺยาพชฺฌา ผสฺสาติ สทุกฺขา วิปากผสฺสาฯ สพฺยาพชฺฌํ เวทนํ เวทิยตีติ สาพาธํ วิปากเวทนํ เวทิยติฯ เอกนฺตทุกฺขนฺติ เอกนฺเตเนว ทุกฺขํ, น สุขสมฺมิสฺสํฯ เสยฺยถาปิ สตฺตา เนรยิกาติ เอตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ เตน เกวลํ เนรยิกสตฺเต ทสฺเสติ, อญฺเญ ปน ตํสริกฺขกา นาม นตฺถิฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติอาทีสุ ปน มนุสฺสานํ ตาว กาเลน สุขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, กาเลน ทุกฺขา เวทนาฯ เอกจฺเจ จ เทวาติ เอตฺถ ปน กามาวจรเทวา ทฏฺฐพฺพาฯ เตสญฺหิ มเหสกฺขตรา เทวตา ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต วุฏฺฐานํ, ปารุตอุตฺตราสงฺคสฺส โอตารณํ, อญฺชลิปคฺคณฺหนนฺติอาทีนํ วเสน กาเลน ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตานํ กาเลน สุขํฯ เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ เอตฺถ เวมานิกเปตา ทฏฺฐพฺพาฯ เต นิรนฺตรเมว เอกสฺมิํ กาเล สุขํ, เอกสฺมิํ กาเล ทุกฺขํ เวทิยนฺติฯ นาคสุปณฺณหตฺถิอสฺสาทโย ปน มนุสฺสา วิย โวกิณฺณสุขทุกฺขาว โหนฺติฯ ปหานาย ยา เจตนาติ เอตฺถ วิวฏฺฏคามินี มคฺคเจตนา เวทิตพฺพาฯ สา หิ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตีติฯ

3. โสณกายนสุตฺตวณฺณนา

[234] ตติเย สิขาโมคฺคลฺลาโนติ สีสมชฺเฌ ฐิตาย มหติยา สิขาย สมนฺนาคโต โมคฺคลฺลานโคตฺโต พฺราหฺมโณฯ ปุริมานีติ อตีตานนฺตรทิวสโต ปฏฺฐาย ปุริมานิ, ทุติยาทิโต ปฏฺฐาย ปุริมตรานิ เวทิตพฺพานิฯ โสณกายโนติ ตสฺเสว อนฺเตวาสิโกฯ กมฺมสจฺจายํ โภ โลโกติ โภ อยํ โลโก กมฺมสภาโวฯ กมฺมสมารมฺภฏฺฐายีติ กมฺมสมารมฺเภน ติฏฺฐติฯ กมฺมํ อายูหนฺโตว ติฏฺฐติ, อนายูหนฺโต อุจฺฉิชฺชตีติ ทีเปติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

4-9. สิกฺขาปทสุตฺตาทิวณฺณนา

[235] จตุตฺถาทีนิปิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ มคฺคงฺเคสุ ปน ยสฺมา สติยา อุปฏฺฐเปตฺวา ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ, ตสฺมา อุภยเมว กมฺมํฯ เสสา องฺคาเนว โหนฺติ, โน กมฺมนฺติ วุตฺตํฯ โพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ อภิธมฺเม ปน สพฺพมฺเปตํ อวิเสเสน เจตนาสมฺปยุตฺตกมฺมนฺเตว วณฺณิตํฯ

10. สมณสุตฺตวณฺณนา

[241] ทสเม อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ อยํ ปน นิยโม เสสปเทสุปิ เวทิตพฺโพฯ ทุติยาทโยปิ หิ สมณา อิเธว, น อญฺญตฺถฯ สุญฺญาติ ริตฺตา ตุจฺฉาฯ ปรปฺปวาทาติ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญิวาทา, อฏฺฐ อสญฺญิวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญินาสญฺญิวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิเม สพฺเพปิ พฺรหฺมชาเล อาคตทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย อิโต พาหิรานํ ปเรสํ ปวาทา ปรปฺปวาทา นามฯ เต สพฺเพปิ อิเมหิ จตูหิ ผลฏฺฐกสมเณหิ สุญฺญาฯ น หิ เต เอตฺถ สนฺติฯ น เกวลญฺจ เอเตเหว สุญฺญา , จตูหิ ปน มคฺคฏฺฐกสมเณหิปิ, จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิปีติ ทฺวาทสหิปิ สมเณหิ สุญฺญา เอวฯ อิทเมว อตฺถํ สนฺธาย ภควตา มหาปรินิพฺพาเน (ที. นิ. 2.214) วุตฺตํ –