6. อุมฺมคฺคสุตฺตวณฺณนา

[186] ฉฏฺเฐ ปริกสฺสตีติ อากฑฺฒิยติฯ อุมฺมคฺโคติ อุมฺมุชฺชนํ, ปญฺญาคมนนฺติ อตฺโถฯ ปญฺญา เอว วา อุมฺมุชฺชนฏฺเฐน อุมฺมคฺโคติ วุจฺจติฯ สาว ปฏิภานฏฺเฐน ปฏิภานํฯ จิตฺตสฺส อุปฺปนฺนสฺส วสํ คจฺฉตีติ เย จิตฺตสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตสํเยเวตฺถ คหณํ เวทิตพฺพํฯ อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายาติ อตฺถญฺจ ปาฬิญฺจ ชานิตฺวาฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุจฺฉวิกธมฺมํ สห สีเลน ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติฯ นิพฺเพธิกปญฺโญติ นิพฺพิชฺฌนกปญฺโญฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เสสํ เตภูมกกฺขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขนฺติ สุตํ โหติฯ ปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ วฏฺฏมูลกตณฺหา ตสฺส ทุกฺขสฺส สมุทโยติ สุตํ โหติฯ อิมินา อุปาเยน เสสทฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จตุตฺถปญฺหวิสฺสชฺชเนน อรหตฺตผลํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

7. วสฺสการสุตฺตวณฺณนา

[187] สตฺตเม โตเทยฺยสฺสาติ ตุทิคามวาสิกสฺสฯ ปริสตีติ สนฺนิปติตาย ปริสายฯ ปรูปารมฺภํ วตฺเตนฺตีติ ปรครหํ ปวตฺเตนฺติ กเถนฺติฯ พาโล อยํ ราชาติอาทิ ยํ เต อุปารมฺภํ วตฺเตนฺติ, ตสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สมเณ รามปุตฺเตติ อุทเก รามปุตฺเตฯ อภิปฺปสนฺโนติ อติกฺกมฺม ปสนฺโนฯ ปรมนิปจฺจการนฺติ อุตฺตมนิปาตกิริยํ นีจวุตฺติํฯ ปริหารกาติ ปริจารกาฯ ยมโกติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ เตสุ หิ เอโก ยมโก นาม, เอโก โมคฺคลฺโล นาม, เอโก อุคฺโค นาม, เอโก นาวินฺทกี นาม, เอโก คนฺธพฺโพ นาม, เอโก อคฺคิเวสฺโส นามฯ ตฺยาสฺสุทนฺติ เอตฺถ อสฺสุทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เต อตฺตโน ปริสติ นิสินฺเนติ อตฺโถฯ อิมินา นเยน เนตีติ อิมินา การเณน อนุเนติ ชานาเปติฯ กรณียาธิกรณีเยสูติ ปณฺฑิเตหิ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ จ อติเรกกตฺตพฺพกิจฺเจสุ จฯ วจนียาธิวจนีเยสูติ วตฺตพฺเพสุ จ อติเรกวตฺตพฺเพสุ จฯ อลมตฺถทสตเรหีติ เอตฺถ อตฺเถ ปสฺสิตุํ สมตฺถา อลมตฺถทสา, เต อติสิตฺวา ฐิตา อลมตฺถทสตรา, เตหิ อลมตฺถทสตเรหิฯ อลมตฺถทสตโรติ อลมตฺถทสตาย อุตฺตริตโร, เฉเกหิ เฉกตโร ปณฺฑิเตหิ ปณฺฑิตตโรติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ อถสฺส เต ปฏิปุจฺฉนฺตา เอวํ โภติอาทิมาหํสุฯ อิติ พฺราหฺมโณ อตฺตโน สปฺปุริสตาย ตํ เอเฬยฺยราชานมฺปิ ตสฺส ปริวาริเกปิ อุทกมฺปิ รามปุตฺตํ ปสํสิฯ อนฺโธ วิย หิ อสปฺปุริโส, จกฺขุมา วิย สปฺปุริโสฯ ยถา อนฺโธ เนว อนนฺธํ น อนฺธํ ปสฺสติ, เอวํ อสปฺปุริโส เนว สปฺปุริสํ น อสปฺปุริสํ ชานาติฯ ยถา จกฺขุมา อนฺธมฺปิ อนนฺธมฺปิ ปสฺสติ, เอวํ สปฺปุริโส สปฺปุริสมฺปิ อสปฺปุริสมฺปิ ชานาติฯ โตเทยฺโยปิ สปฺปุริสตาย อสปฺปุริเส อญฺญาสีติ อิมมตฺถวสํ ปฏิจฺจ ตุฏฺฐมานโส พฺราหฺมโณ อจฺฉริยํ โภ, โคตมาติอาทีนิ วตฺวา ตถาคตสฺส ภาสิตํ อนุโมทิตฺวา ปกฺกามิฯ

8. อุปกสุตฺตวณฺณนา

[188] อฏฺฐเม อุปโกติ ตสฺส นามํฯ มณฺฑิกาปุตฺโตติ มณฺฑิกาย ปุตฺโตฯ อุปสงฺกมีติ โส กิร เทวทตฺตสฺส อุปฏฺฐาโก, ‘‘กิํ นุ โข สตฺถา มยิ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเต วณฺณํ กเถสฺสติ, อุทาหุ อวณฺณ’’นฺติ ปริคฺคณฺหนตฺถํ อุปสงฺกมิฯ ‘‘เนรยิโก เทวทตฺโต กปฺปฏฺโฐ อเตกิจฺโฉ’’ติ (จูฬว. 348) วจนํ สุตฺวา สตฺถารํ ฆฏฺเฏตุกาโม อุปสงฺกมีติปิ วทนฺติฯ ปรูปารมฺภํ วตฺเตตีติ ปรครหํ กเถติฯ สพฺโพ โส น อุปปาเทตีติ สพฺโพปิ โส กุสลธมฺมํ น อุปฺปาเทติ, อตฺตโน วา วจนํ อุปปาเทตุํ อนุจฺฉวิกํ กาตุํ น สกฺโกติฯ อนุปปาเทนฺโต คารยฺโห โหตีติ กุสลํ ธมฺมํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน จ วจนํ อุปปนฺนํ อนุจฺฉวิกํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต คารยฺโห โหติฯ อุปวชฺโชติ อุปวทิตพฺโพ จ โหติ, วชฺเชน วา อุเปโต โหติ, สโทโส โหตีติ อตฺโถฯ

อถ ภควา ตสฺส วาทํ คเหตฺวา ตสฺเสว คีวาย ปฏิมุญฺจนฺโต ปรูปารมฺภนฺติอาทิมาหฯ อุมฺมุชฺชมานกํเยวาติ อุทกโต สีสํ อุกฺขิปนฺตํเยวฯ ตตฺถ อปริมาณา ปทาติอาทีสุ ตสฺมิํ อกุสลนฺติ ปญฺญาปเน ปทานิปิ อกฺขรานิปิ ธมฺมเทสนาปิ อปริมาณาเยวฯ อิติปิทํ อกุสลนฺติ อิทมฺปิ อกุสลํ อิทมฺปิ อกุสลํ อิมินาปิ การเณน อิมินาปิ การเณน อกุสลนฺติ เอวํ อกุสลปญฺญตฺติยํ อาคตานิปิ อปริมาณานิฯ อถาปิ อญฺเญนากาเรน ตถาคโต ตํ ธมฺมํ เทเสยฺย, เอวมฺปิสฺส เทสนา อปริมาณา ภเวยฺยฯ ยถาห – ‘‘อปริยาทินฺนาวสฺส ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนา, อปริยาทินฺนํ ธมฺมปทพฺยญฺชน’’นฺติ (ม. นิ. 1.161)ฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยาว ธํสี วตายนฺติ ยาว คุณธํสี วต อยํฯ โลณการทารโกติ โลณการคามทารโกฯ ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นามฯ อาสาเทตพฺพํ มญฺญิสฺสตีติ ฆฏฺเฏตพฺพํ มญฺญิสฺสติฯ อเปหีติ อปคจฺฉ, มา เม ปุรโต อฏฺฐาสิฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา คีวาย คณฺหาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาเปสิเยวาติฯ