5. อุปวาณสุตฺตวณฺณนา

[175-176] ปญฺจเม วิชฺชายนฺตกโร โหตีติ วิชฺชาย วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร โหติ, สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ ปริจฺฉินฺนํ ปริวฏุมํ กตฺวา ติฏฺฐตีติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ สอุปาทาโนติ สคหโณว หุตฺวาฯ อนฺตกโร อภวิสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กตฺวา ฐิโต อภวิสฺสฯ จรณสมฺปนฺโนติ ปนฺนรสธมฺมเภเทน จรเณน สมนฺนาคโตฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ อนฺตกโร โหตีติ ยถาสภาวํ มคฺคปญฺญาย ชานิตฺวา ปสฺสิตฺวา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กตฺวา ฐิโต นาม โหตีติ อรหตฺตนิกูเฏน ปญฺหํ นิฏฺฐเปสิฯ ฉฏฺฐํ เหฏฺฐา เอกกนิปาตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

7. ราหุลสุตฺตวณฺณนา

[177] สตฺตเม อชฺฌตฺติกาติ เกสาทีสุ วีสติยา โกฏฺฐาเสสุ ถทฺธาการลกฺขณา ปถวีธาตุฯ พาหิราติ พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺเธสุ ปาสาณปพฺพตาทีสุ ถทฺธาการลกฺขณา ปถวีธาตุ ฯ อิมินาว นเยน เสสาปิ ธาตุโย เวทิตพฺพาฯ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตาติ อิทํ ตยํ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพนฺติ เหตุนา การเณน มคฺคปญฺญาย ปสฺสิตพฺพํฯ ทิสฺวาติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ปสฺสิตฺวาฯ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ มคฺควชฺฌตณฺหํ สมูลกํ ฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ วิวตฺตยิ อุพฺพตฺเตตฺวา ปชหิฯ สมฺมา มานาภิสมยาติ เหตุนา การเณน นววิธสฺส มานสฺส ปหานาภิสมยาฯ อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขํ ปริจฺฉินฺนํ ปริวฏุมํ อกาสิ, กตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ อิติ สตฺถารา สํยุตฺตมหานิกาเย ราหุโลวาเท (สํ. นิ. 3.91 อาทโย) วิปสฺสนา กถิตา, จูฬราหุโลวาเทปิ (ม. นิ. 3.416 อาทโย) วิปสฺสนา กถิตา, อมฺพลฏฺฐิกราหุโลวาเท (ม. นิ. 2.107 อาทโย) ทหรสฺเสว สโต มุสาวาทา เวรมณี กถิตา, มหาราหุโลวาเท (ม. นิ. 2.113 อาทโย) วิปสฺสนา กถิตาฯ อิมสฺมิํ องฺคุตฺตรมหานิกาเย อยํ จตุโกฏิกสุญฺญตา นาม กถิตาติฯ

8. ชมฺพาลีสุตฺตวณฺณนา

[178] อฏฺฐเม สนฺตํ เจโตวิมุตฺตินฺติ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ อญฺญตรํ สมาปตฺติํฯ สกฺกายนิโรธนฺติ เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตสฺส สกฺกายสฺส นิโรธํ, นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ น ปกฺขนฺทตีติ อารมฺมณวเสน น ปกฺขนฺทติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ น ปาฏิกงฺโขติ น ปาฏิกงฺขิตพฺโพฯ เลปคเตนาติ เลปมกฺขิเตนฯ

อิมสฺมิญฺจ ปนตฺเถ นทีปารํ คนฺตุกามปุริโสปมฺมํ อาหริตพฺพํ – เอโก กิร ปุริโส จณฺฑโสตาย วาฬมจฺฉากุลาย นทิยา ปารํ คนฺตุกาโม ‘‘โอริมํ ตีรํ สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปาริมํ ตีรํ เขมํ อปฺปฏิภยํ, กิํ นุ โข กตฺวา ปารํ คมิสฺสามี’’ติ ปฏิปาฏิยา ฐิเต อฏฺฐ กกุธรุกฺเข ทิสฺวา ‘‘สกฺกา อิมาย รุกฺขปฏิปาฏิยา คนฺตุ’’นฺติ มนสิกตฺวา ‘‘กกุธรุกฺขา นาม มฏฺฐสาขา โหนฺติ, สาขาย หตฺถา น สณฺฐเหยฺยุ’’นฺติ นิคฺโรธปิลกฺขรุกฺขาทีนํ อญฺญตรสฺส ลาขาย หตฺถปาเท มกฺเขตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน เอกํ สาขํ คณฺหิฯ หตฺโถ ตตฺเถว ลคิฯ ปุน วามหตฺเถน ทกฺขิณปาเทน วามปาเทนาติ จตฺตาโรปิ หตฺถปาทา ตตฺเถว ลคิํสุฯ โส อโธสิโร ลมฺพมาโน อุปรินทิยํ เทเว วุฏฺเฐ ปุณฺณาย นทิยา โสเต นิมุคฺโค กุมฺภีลาทีนํ ภกฺโข อโหสิฯ

ตตฺถ นทีโสตํ วิย สํสารโสตํ ทฏฺฐพฺพํ, โสตสฺส ปารํ คนฺตุกามปุริโส วิย โยคาวจโร, โอริมตีรํ วิย สกฺกาโย, ปาริมตีรํ วิย นิพฺพานํ, ปฏิปาฏิยา ฐิตา อฏฺฐ กกุธรุกฺขา วิย อฏฺฐ สมาปตฺติโย, เลปมกฺขิเตน หตฺเถน สาขาคหณํ วิย ฌานวิปสฺสนานํ ปาริปนฺถิเก อโสเธตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนํ, จตูหิ หตฺถปาเทหิ สาขาย พทฺธสฺส โอลมฺพนํ วิย ปฐมชฺฌาเน นิกนฺติยา ลคฺคกาโล, อุปริโสเต วุฏฺฐิ วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ กิเลสานํ อุปฺปนฺนกาโล, นทิยา ปุณฺณาย โสเต นิมุคฺคสฺส กุมฺภีลาทีนํ ภกฺขภูตกาโล วิย สํสารโสเต นิมุคฺคสฺส จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขานุภวนกาโล เวทิตพฺโพฯ

สุทฺเธน หตฺเถนาติ สุโธเตน ปริสุทฺธหตฺเถนฯ อิมสฺมิมฺปิ อตฺเถ ตาทิสเมว โอปมฺมํ กาตพฺพํ – ตเถว หิ ปารํ คนฺตุกาโม ปุริโส ‘‘กกุธรุกฺขา นาม มฏฺฐสาขา, กิลิฏฺฐหตฺเถน คณฺหนฺตสฺส หตฺโถ ปริคเลยฺยา’’ติ หตฺถปาเท สุโธเต กตฺวา เอกํ สาขํ คณฺหิตฺวา ปฐมํ รุกฺขํ อารุฬฺโหฯ ตโต โอตริตฺวา ทุติยํ…เป.… ตโต โอตริตฺวา อฏฺฐมํ, อฏฺฐมรุกฺขโต โอตริตฺวา ปาริมตีเร เขมนฺตภูมิํ คโตฯ

ตตฺถ ‘‘อิเมหิ รุกฺเขหิ ปาริมตีรํ คมิสฺสามี’’ติ ตสฺส ปุริสสฺส จินฺติตกาโล วิย โยคิโน ‘‘อฏฺฐ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อรหตฺตํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺติตกาโล, สุทฺเธน หตฺเถน สาขาคหณํ วิย ฌานวิปสฺสนานํ ปาริปนฺถิกธมฺเม โสเธตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนํฯ ตตฺถ ปฐมรุกฺขาโรหณกาโล วิย ปฐมชฺฌานสมาปตฺติกาโล, ปฐมรุกฺขโต โอรุยฺห ทุติยํ อารุฬฺหกาโล วิย ปฐมชฺฌาเน นิกนฺติยา อพทฺธสฺส ตโต วุฏฺฐาย ทุติยชฺฌานสมาปนฺนกาโล…เป.… สตฺตมรุกฺขโต โอรุยฺห อฏฺฐมํ อารุฬฺหกาโล วิย อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยํ นิกนฺติยา อพทฺธสฺส ตโต วุฏฺฐาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปนฺนกาโลฯ อฏฺฐมรุกฺขโต โอรุยฺห ปาริมตีรํ เขมนฺตภูมิํ คตกาโล วิย เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิกนฺติยา อพทฺธสฺส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตกาโล เวทิตพฺโพฯ

อวิชฺชาปฺปเภทํ มนสิ กโรตีติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณภูตาย คณพหลมหาอวิชฺชาย ปเภทสงฺขาตํ อรหตฺตํ มนสิ กโรติฯ น ปกฺขนฺทตีติ อารมฺมณวเสเนว น ปกฺขนฺทติฯ ชมฺพาลีติ คามโต นิกฺขนฺตสฺส มหาอุทกสฺส ปติฏฺฐานภูโต มหาอาวาโฏฯ อเนกวสฺสคณิกาติ คามสฺส วา นครสฺส วา อุปฺปนฺนกาเลเยว อุปฺปนฺนตฺตา อเนกานิ วสฺสคณานิ อุปฺปนฺนาย เอติสฺสาติ อเนกวสฺสคณิกาฯ อายมุขานีติ จตสฺโส ปวิสนกนฺทราฯ อปายมุขานีติ อปวาหนจฺฉิทฺทานิฯ น อาฬิปฺปเภโท ปาฏิกงฺโขติ น ปาฬิปฺปเภโท ปาฏิกงฺขิตพฺโพฯ น หิ ตโต อุทกํ อุฏฺฐาย ปาฬิํ ภินฺทิตฺวา กจวรํ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ ปาปุณาติฯ

อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ อุยฺยานคเวสกโอปมฺมํ อาหริตพฺพํฯ เอโก กิร นครวาสิโก กุลปุตฺโต อุยฺยานํ คเวสนฺโต นครโต นาติทูเร นจฺจาสนฺเน มหนฺตํ ชมฺพาลิํ อทฺทสฯ โส ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน รมณียํ อุยฺยานํ ภวิสฺสตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา กุทฺทาลํ อาทาย จตฺตาริปิ กนฺทรานิ ปิธาย อปวาหนจฺฉิทฺทานิ วิวริตฺวา อฏฺฐาสิฯ เทโว น สมฺมา วสฺสิ, อวเสสอุทกํ อปวาหนจฺฉิทฺเทน ปริสฺสวิตฺวา คตํฯ จมฺมขณฺฑปิโลติกาทีนิ ตตฺเถว ปูติกานิ ชาตานิ, ปาณกา สณฺฐิตา, สมนฺตา อนุปคมนียา ชาตาฯ

อุปคตานมฺปิ นาสาปุเฏ ปิธาย ปกฺกมิตพฺพํ โหติ ฯ โส กติปาเหน อาคนฺตฺวา ปฏิกฺกมฺม ฐิโต โอโลเกตฺวา ‘‘น สกฺกา อุปคนฺตุ’’นฺติ ปกฺกามิฯ

ตตฺถ นครวาสี กุลปุตฺโต วิย โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพ, อุยฺยานํ คเวสนฺเตน คามทฺวาเร ชมฺพาลิยา ทิฏฺฐกาโล วิย จาตุมหาภูติกกาโย, อายมุขานํ ปิหิตกาโล วิย ธมฺมสฺสวโนทกสฺส อลทฺธกาโล, อปายมุขานํ วิวฏกาโล วิย ฉทฺวาริกสํวรสฺส วิสฺสฏฺฐกาโล, เทวสฺส สมฺมา อวุฏฺฐกาโล วิย สปฺปายกมฺมฏฺฐานสฺส อลทฺธกาโล, อวเสสอุทกสฺส อปายมุเขหิ ปริสฺสวิตฺวา คตกาโล วิย อพฺภนฺตเร คุณานํ ปริหีนกาโล, อุทกสฺส อุฏฺฐาย ปาฬิํ ภินฺทิตฺวา กจวรํ อาทาย มหาสมุทฺทํ ปาปุณิตุํ อสมตฺถกาโล วิย อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชาปาฬิํ ภินฺทิตฺวา กิเลสราสิํ วิธมิตฺวา นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุํ อสมตฺถกาโล, จมฺมขณฺฑปิโลติกาทีนํ ตตฺเถว ปูติภาโว วิย อพฺภนฺตเร ราคาทิกิเลเสหิ ปริปูริตกาโล, ตสฺส อาคนฺตฺวา ทิสฺวา วิปฺปฏิสาริโน คตกาโล วิย วฏฺฏสมงฺคิปุคฺคลสฺส วฏฺเฏ อภิรตกาโล เวทิตพฺโพฯ

อาฬิปฺปเภโท ปาฏิกงฺโขติ ปาฬิปฺปเภโท ปาฏิกงฺขิตพฺโพฯ ตโต หิ อุทกํ อุฏฺฐาย ปาฬิํ ภินฺทิตฺวา กจวรํ อาทาย มหาสมุทฺทํ ปาปุณิตุํ สกฺขิสฺสตีติ อตฺโถฯ

อิธาปิ ตเทว โอปมฺมํ อาหริตพฺพํฯ

ตตฺถ อายมุขานํ วิวฏกาโล วิย สปฺปายธมฺมสฺสวนสฺส ลทฺธกาโล, อปายมุขานํ ปิหิตกาโล วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ สํวรสฺส ปจฺจุปฏฺฐิตกาโล, เทวสฺส สมฺมา วุฏฺฐกาโล วิย สปฺปายกมฺมฏฺฐานสฺส ลทฺธกาโล, อุทกสฺส อุฏฺฐาย ปาฬิํ ภินฺทิตฺวา กจวรํ อาทาย มหาสมุทฺทํ ปตฺตกาโล วิย อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชํ ภินฺทิตฺวา อกุสลราสิํ วิธมิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกตกาโล, อายมุเขหิ ปวิฏฺเฐน อุทเกน สรสฺส ปริปุณฺณกาโล วิย อพฺภนฺตเร โลกุตฺตรธมฺเมหิ ปริปุณฺณกาโล, สมนฺตโต วติํ กตฺวา รุกฺเข โรเปตฺวา อุยฺยานมชฺเฌ ปาสาทํ มาเปตฺวา นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สุโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺส นิสินฺนกาโล วิย ธมฺมปาสาทํ อารุยฺห นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนกาโล เวทิตพฺโพฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ เทสนา ปน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสิกา กถิตาติฯ

9. นิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[179] นวเม หานภาคิยา สญฺญาติอาทีสุ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ, หานภาคินี ปญฺญา’’ติ (วิภ. 799) อภิธมฺเม วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺตีติ ยถาสภาวโต มคฺคญาเณน น ชานนฺติฯ

10. มหาปเทสสุตฺตวณฺณนา

[180] ทสเม โภคนคเร วิหรตีติ ปรินิพฺพานสมเย จาริกํ จรนฺโต ตํ นครํ ปตฺวา ตตฺถ วิหรติฯ อานนฺทเจติเยติ อานนฺทยกฺขสฺส ภวนฏฺฐาเน ปติฏฺฐิตวิหาเรฯ มหาปเทเสติ มหาโอกาเส มหาอปเทเส วา, พุทฺธาทโย มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถฯ เนว อภินนฺทิตพฺพนฺติ หฏฺฐตุฏฺเฐหิ สาธุการํ ทตฺวา ปุพฺเพว น โสตพฺพํฯ เอวํ กเต หิ ปจฺฉา ‘‘อิทํ น สเมตี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘กิํ ปุพฺเพว อยํ ธมฺโม, อิทานิ น ธมฺโม’’ติ วตฺวา ลทฺธิํ น วิสฺสชฺเชติฯ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ ‘‘กิํ เอส พาโล วทตี’’ติ เอวํ ปุพฺเพว น วตฺตพฺพํฯ เอวํ วุตฺเต หิ วตฺตุํ ยุตฺตมฺปิ น วกฺขติฯ เตนาห – อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวาติฯ ปทพฺยญฺชนานีติ ปทสงฺขาตานิ พฺยญฺชนานิฯ สาธุกํ อุคฺคเหตฺวาติ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปาฬิ วุตฺตา, อิมสฺมิํ ฐาเน อตฺโถ วุตฺโต, อิมสฺมิํ ฐาเน อนุสนฺธิ กถิตา , อิมสฺมิํ ฐาเน ปุพฺพาปรํ กถิต’’นฺติ สุฏฺฐุ คเหตฺวาฯ สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ สุตฺเต โอตริตพฺพานิฯ วินเย สนฺทสฺเสตพฺพานีติ วินเย สํสนฺเทตพฺพานิฯ

เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ วินโย วุตฺโตฯ ยถาห – ‘‘กตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํ, สาวตฺถิยํ สุตฺตวิภงฺเค’’ติ (จูฬว. 457) วินโยติ ขนฺธโกฯ ยถาห – ‘‘วินยาติสาเร’’ติฯ เอวํ วินยปิฏกมฺปิ น ปริยาทิยติฯ