อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐตีติ วิปสฺสนาวีถิํ ปจฺโจตฺถริตฺวา ตสฺมิํเยว โคจรชฺฌตฺตสงฺขาเต อารมฺมเณ สนฺติฏฺฐติฯ สนฺนิสีทตีติ อารมฺมณวเสน สมฺมา นิสีทติฯ เอโกทิ โหตีติ เอกคฺคํ โหติฯ สมาธิยตีติ สมฺมา อาธิยติ สุฏฺฐปิตํ โหติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ปฏิปทาวคฺโค ทุติโยฯ

(18) 3. สญฺเจตนิยวคฺโค

1. เจตนาสุตฺตวณฺณนา

[171] ตติยสฺส ปฐเม กาเยติ กายทฺวาเร, กายวิญฺญตฺติยา สตีติ อตฺโถฯ กายสญฺเจตนาเหตูติอาทีสุ กายสญฺเจตนา นาม กายทฺวาเร เจตนา ปกปฺปนาฯ สา อฏฺฐ กามาวจรกุสลวเสน อฏฺฐวิธา, อกุสลวเสน ทฺวาทสวิธาติ วีสติวิธาฯ ตถา วจีสญฺเจตนา, ตถา มโนสญฺเจตนาฯ อปิเจตฺถ นว มหคฺคตเจตนาปิ ลพฺภนฺติฯ กายสญฺเจตนาเหตูติ กายสญฺเจตนาปจฺจยาฯ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขนฺติ อฏฺฐกุสลกมฺมปจฺจยา นิยกชฺฌตฺเต สุขํ อุปฺปชฺชติ, ทฺวาทสอกุสลกมฺมปจฺจยา ทุกฺขํฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ อวิชฺชาปจฺจยาวาติ อวิชฺชาการเณเนวฯ สเจ หิ อวิชฺชา ฉาทยมานา ปจฺจโย โหติ, เอวํ สนฺเต ตีสุ ทฺวาเรสุ สุขทุกฺขานํ ปจฺจยภูตา เจตนา อุปฺปชฺชติฯ อิติ มูลภูตาย อวิชฺชาย วเสเนตํ วุตฺตํฯ

สามํ วาติอาทีสุ ปเรหิ อนาณตฺโต สยเมว อภิสงฺขโรนฺโต สามํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ นามฯ ยํ ปน ปเร สมาทเปตฺวา อาณาเปตฺวา กาเรนฺติ, ตสฺส ตํ กายสงฺขารํ ปเร อภิสงฺขโรนฺติ นามฯ โย ปน กุสลํ กุสลนฺติ อกุสลํ อกุสลนฺติ กุสลวิปากํ กุสลวิปาโกติ อกุสลวิปากํ อกุสลวิปาโกติ ชานนฺโต กายทฺวาเร วีสติวิธํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อยํ สมฺปชาโน อภิสงฺขโรติ นามฯ โย เอวํ อชานนฺโต อภิสงฺขโรติ, อยํ อสมฺปชาโน อภิสงฺขโรติ นามฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ อสมฺปชานกมฺมํ เอวํ เวทิตพฺพํ – ทหรทารกา ‘‘มาตาปิตูหิ กตํ กโรมา’’ติ เจติยํ วนฺทนฺติ, ปุปฺผปูชํ กโรนฺติ, ภิกฺขุสงฺฆํ วนฺทนฺติ, เตสํ กุสลนฺติ อชานนฺตานมฺปิ ตํ กุสลเมว โหติฯ ตถา มิคปกฺขิอาทโย ติรจฺฉานา ธมฺมํ สุณนฺติ, สงฺฆํ วนฺทนฺติ, เจติยํ วนฺทนฺติ, เตสํ ชานนฺตานมฺปิ อชานนฺตานมฺปิ ตํ กุสลเมว โหติฯ ทหรทารกา ปน มาตาปิตโร หตฺถปาเทหิ ปหรนฺติ, ภิกฺขูนํ ตลสตฺติกํ อุคฺคิรนฺติ, ทณฺฑํ ขิปนฺติ, อกฺโกสนฺติ ฯ คาวิโย ภิกฺขุสงฺฆํ อนุพนฺธนฺติ, สุนขา อนุพนฺธนฺติ, ฑํสนฺติ, สีหพฺยคฺฆาทโย อนุพนฺธนฺติ, ชีวิตา โวโรเปนฺติฯ เตสํ ชานนฺตานมฺปิ อชานนฺตานมฺปิ อกุสลกมฺมํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ อายูหนเจตนา สโมธาเนตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – กายทฺวาเร สยํกตมูลิกา วีสติ เจตนา, อาณตฺติมูลิกา วีสติ, สมฺปชานมูลิกา วีสติ, อสมฺปชานมูลิกา วีสตีติ อสีติ เจตนา โหนฺติ, ตถา วจีทฺวาเรฯ มโนทฺวาเร ปน เอเกกสฺมิมฺปิ วิกปฺเป เอกูนติํส กตฺวา สตญฺจ โสฬส จ โหนฺติฯ อิติ สพฺพาปิ ตีสุ ทฺวาเรสุ ทฺเว สตานิ ฉสตฺตติ จ เจตนาฯ ตา สพฺพาปิ สงฺขารกฺขนฺโธเตว สงฺขํ คจฺฉนฺติ, ตํสมฺปยุตฺโต เวทยิตากาโร เวทนากฺขนฺโธ, สญฺชานนากาโร สญฺญากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, กาโย อุปาทารูปํ, ตสฺส ปจฺจยา จตสฺโส ธาตุโย จตฺตาริ ภูตานีติ อิเม ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ นามฯ

อิเมสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตาติ อิเมสุ วุตฺตปฺปเภเทสุ เจตนาธมฺเมสุ อวิชฺชา สหชาตวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จ อนุปติตาฯ เอวํ วฏฺฏญฺเจว วฏฺฏมูลิกา จ อวิชฺชา ทสฺสิตา โหติฯ

เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส อิทานิ ถุติํ กโรนฺโต อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อเสสวิราคนิโรธาติ อเสสวิราเคน เจว อเสสนิโรเธน จฯ โส กาโย น โหตีติ ขีณาสวสฺส กาเยน กรณกมฺมํ ปญฺญายติ, เจติยงฺคณสมฺมชฺชนํ โพธิยงฺคณสมฺมชฺชนํ อภิกฺกมนํ ปฏิกฺกมนํ วตฺตานุวตฺตกรณนฺติ เอวมาทิฯ

กายทฺวาเร ปนสฺส วีสติ เจตนา อวิปากธมฺมตํ อาปชฺชนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โส กาโย น โหติ, ยํ ปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติฯ กายทฺวารปฺปวตฺตา หิ เจตนา อิธ กาโยติ อธิปฺเปตาฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เขตฺตนฺติอาทีนิปิ กุสลากุสลกมฺมสฺเสว นามานิฯ ตญฺหิ วิปากสฺส วิรุหนฏฺฐานฏฺเฐน เขตฺตํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ, การณฏฺเฐน อายตนํ, อธิกรณฏฺเฐน อธิกรณนฺติ วุจฺจติฯ

อิติ สตฺถา เอตฺตเกน ฐาเนน ตีหิ ทฺวาเรหิ อายูหิตกมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส กมฺมสฺส วิปจฺจนฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตภาวปฺปฏิลาภาติ ปฏิลทฺธอตฺตภาวาฯ อตฺตสญฺเจตนา กมตีติ อตฺตนา ปกปฺปิตเจตนา วหติ ปวตฺตติฯ

อตฺตสญฺเจตนาเหตุ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา กายา จุติ โหตีติอาทีสุ ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา อตฺตสญฺเจตนาเหตุ จวนฺติฯ เตสญฺหิ นนฺทนวนจิตฺตลตาวนผารุสกวนาทีสุ ทิพฺพรติสมปฺปิตานํ กีฬนฺตานํ ปานโภชเน สติ สมฺมุสฺสติ, เต อาหารุปจฺเฉเทน อาตเป ขิตฺตมาลา วิย มิลายนฺติฯ มโนปโทสิกา เทวา ปรสญฺเจตนาเหตุ จวนฺติ, เอเต จาตุมหาราชิกา เทวาฯ เตสุ กิร เอโก เทวปุตฺโต ‘‘นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ สปริวาโร รเถน วีถิํ ปฏิปชฺชติฯ อถญฺโญ นิกฺขมนฺโต ตํ ปุรโต คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, โภ, อยํ กปโณ อทิฏฺฐปุพฺพํ วิย เอตํ ทิสฺวา ปีติยา อุทฺธุมาโต วิย คชฺชมาโน วิย จ คจฺฉตี’’ติ กุชฺฌติฯ ปุรโต คจฺฉนฺโตปิ นิวตฺติตฺวา ตํ กุทฺธํ ทิสฺวา กุทฺธา นาม สุวิชานา โหนฺตีติ กุทฺธภาวมสฺส ญตฺวา ‘‘ตฺวํ กุทฺโธ มยฺหํ กิํ กริสฺสสิ, อยํ สมฺปตฺติ มยา ทานสีลาทีนํ วเสน ลทฺธา, น ตุยฺหํ วเสนา’’ติ ปฏิกุชฺฌติฯ เอกสฺมิญฺหิ กุทฺเธ อิตโร อกุทฺโธ รกฺขติ, อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ เอกสฺส โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺสปิ โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ อุโภ กนฺทนฺตานํเยว โอโรธานํ จวนฺติฯ มนุสฺสา อตฺตสญฺเจตนา จ ปรสญฺเจตนา จ เหตุ จวนฺติ, อตฺตสญฺเจตนาย จ ปรสญฺเจตนาย จ เหตุภูตาย จวนฺตีติ อตฺโถฯ มนุสฺสา หิ กุชฺฌิตฺวา อตฺตนาว อตฺตานํ หตฺเถหิปิ ทณฺเฑหิปิ ปหรนฺติ, รชฺชุพนฺธนาทีหิปิ พนฺธนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ, วิสมฺปิ ขาทนฺติ, ปปาเตปิ ปตนฺติ, อุทกมฺปิ ปวิสนฺติ, อคฺคิมฺปิ ปวิสนฺติ, ปเรปิ ทณฺเฑน วา สตฺถเน วา ปหริตฺวา มาเรนฺติฯ เอวํ เตสุ อตฺตสญฺเจตนาปิ ปรสญฺเจตนาปิ กมติฯ

กตเม เตน เทวา ทฏฺฐพฺพาติ กตเม นาม เต เทวา ทฏฺฐพฺพาติ อตฺโถฯ เตน วา อตฺตภาเวน กตเม เทวา ทฏฺฐพฺพาติปิ อตฺโถฯ กสฺมา ปน เถโร อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, กิํ อตฺตนา กเถตุํ นปฺปโหตีติ? ปโหติ, อิทํ ปน ปทํ อตฺตโน สภาเวน พุทฺธวิสยํ ปญฺหนฺติ เถโร น กเถสิฯ เตน ทฏฺฐพฺพาติ เตน อตฺตภาเวน ทฏฺฐพฺพาฯ อยํ ปน ปญฺโห เหฏฺฐา กามาวจเรปิ รูปาวจเรปิ ลพฺภติ, ภวคฺเคน ปน ปริจฺฉินฺทิตฺวา กถิโต นิปฺปเทเสน กถิโต โหตีติ ภควตา เอวํ กถิโตฯ

อาคนฺตาโร อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวํ กามาวจรปญฺจกฺขนฺธภาวเมว อาคนฺตาโร, เนว ตตฺรูปปตฺติกา น อุปรูปปตฺติกา โหนฺติฯ อนาคนฺตาโร อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ ขนฺธปญฺจกํ อนาคนฺตาโร, เหฏฺฐูปปตฺติกา น โหนฺติ, ตตฺรูปปตฺติกา วา อุปรูปปตฺติกา วา ตตฺเถว วา ปรินิพฺพายิโน โหนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ เหฏฺฐิมภเว นิพฺพตฺตานํ วเสน อุปรูปปตฺติกา เวทิตพฺพาฯ ภวคฺเค ปเนตํ นตฺถิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

2. วิภตฺติสุตฺตวณฺณนา

[172] ทุติเย อตฺถปฏิสมฺภิทาติ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ปเภทคตํ ญาณํฯ โอธิโสติ การณโสฯ พฺยญฺชนโสติ อกฺขรโสฯ อเนกปริยาเยนาติ อเนเกหิ การเณหิฯ อาจิกฺขามีติ กเถมิฯ เทเสมีติ ปากฏํ กตฺวา กเถมิฯ ปญฺญาเปมีติ ชานาเปมิฯ ปฏฺฐเปมีติ ปฏฺฐเปตฺวา ปวตฺเตตฺวา กเถมิฯ วิวรามีติ วิวฏํ กตฺวา กเถมิฯ วิภชามีติ วิภชิตฺวา กเถมิฯ อุตฺตานีกโรมีติ คมฺภีรํ อุตฺตานกํ กตฺวา กเถมิฯ โส มํ ปญฺเหนาติ โส มํ ปญฺเหน อุปคจฺฉตุฯ อหํ เวยฺยากรเณนาติ อหมสฺส ปญฺหกถเนน จิตฺตํ อาราเธสฺสามิฯ โย โน ธมฺมานํ สุกุสโลติ โย อมฺหากํ อธิคตธมฺมานํ สุกุสโล สตฺถา, โส เอส สมฺมุขีภูโตฯ ยทิ มยา อตฺถปฏิสมฺภิทา น สจฺฉิกตา, ‘‘สจฺฉิกโรหิ ตาว สาริปุตฺตา’’ติ วตฺวา มํ ปฏิพาหิสฺสตีติ สตฺถุ ปุรโต นิสินฺนโกว สีหนาทํ นทติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมาสุ จ ปน ปฏิสมฺภิทาสุ ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา โลกิยา, อตฺถปฏิสมฺภิทา โลกิยโลกุตฺตราติฯ