ตตฺถ สงฺคาโม วิย กิเลสสงฺคาโม ทฏฺฐพฺโพ, ผลกโกฏฺฐโก วิย ปญฺจนิสฺสยพลานิ, สงฺคามปวิสนปุริโส วิย โยคาวจโร, ปญฺจาวุธสนฺนาโห วิย วิปสฺสนาปญฺจมานิ อินฺทฺริยานิ, สงฺคามํ ปวิสนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมกรณกาโล, วิสฺสมิตุกามสฺส ผลกโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมนปานโภชนานิ ปฏิเสวนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส นิรสฺสาทกฺขเณ ปญฺจ พลานิ นิสฺสาย จิตฺตํ สมฺปหํสนกาโล, วิสฺสมิตฺวา ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา จ ปุน สงฺคามสฺส ปวิสนกาโล วิย ปญฺจหิ พเลหิ จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ปุน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตคฺคหณกาโล เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต พลานิ เจว อินฺทฺริยานิ จ มิสฺสกาเนว กถิตานีติฯ

4. ปฐมขมสุตฺตวณฺณนา

[164] จตุตฺเถ อกฺขมาติ อนธิวาสิกปฏิปทาฯ ขมาติ อธิวาสิกปฏิปทาฯ ทมาติ อินฺทฺริยทมนปฏิปทาฯ สมาติ อกุสลวิตกฺกานํ วูปสมนปฏิปทาฯ โรสนฺตํ ปฏิโรสตีติ ฆฏฺเฏนฺตํ ปฏิฆฏฺเฏติฯ ภณฺฑนฺตํ ปฏิภณฺฑตีติ ปหรนฺตํ ปฏิปหรติฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

7. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[167] สตฺตเม มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา อเหสุํ, อรหตฺตมคฺโค ทุกฺขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญฯ ตสฺมา เอวมาห – ‘‘ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ขิปฺปาภิญฺญา, อิมํ เม ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติฯ

8. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[168] อฏฺฐเม ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, อรหตฺตมคฺโค สุขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญฯ ตสฺมา ‘‘ยายํ ปฏิปทา สุขา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติ อาหฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสิกาว ปฏิปทา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

9. สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา

[169] นวเม ปฐมทุติยปุคฺคลา สุกฺขวิปสฺสกา สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สงฺขารนิมิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติฯ เตสุ เอโก วิปสฺสนินฺทฺริยานํ พลวตฺตา อิเธว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, เอโก อินฺทฺริยานํ ทุพฺพลตาย อิธ อสกฺโกนฺโต อนนฺตเร อตฺตภาเว ตเทว มูลกมฺมฏฺฐานํ ปฏิลภิตฺวา สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สงฺขารนิมิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติ, ตติยจตุตฺถา สมถยานิกาฯ เตสํ เอโก อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อินฺทฺริยานํ พลวตฺตา อิเธว กิเลเส เขเปติ, เอโก อินฺทฺริยานํ ทุพฺพลตฺตา อิธ อสกฺโกนฺโต อนนฺตเร อตฺตภาเว ตเทว มูลกมฺมฏฺฐานํ ปฏิลภิตฺวา อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปตีติ เวทิตพฺโพฯ

10. ยุคนทฺธสุตฺตวณฺณนา

[170] ทสเม สมถปุพฺพงฺคมนฺติ สมถํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวาฯ มคฺโค สญฺชายตีติ ปฐโม โลกุตฺตรมคฺโค นิพฺพตฺตติฯ โส ตํ มคฺคนฺติ เอกจิตฺตกฺขณิกมคฺคสฺส อาเสวนาทีนิ นาม นตฺถิ, ทุติยมคฺคาทโย ปน อุปฺปาเทนฺโต ตเมว อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ วุจฺจติฯ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมนฺติ วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สมถํ ภาเวติ, ปกติยา วิปสฺสนาลาภี วิปสฺสนาย ฐตฺวา สมาธิํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

ยุคนทฺธํ ภาเวตีติ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาเวติฯ ตตฺถ เตเนว จิตฺเตน สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา เตเนว สงฺขาเร สมฺมสิตุํ น สกฺกาฯ อยํ ปน ยาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตาวตา สงฺขาเร สมฺมสติฯ ยาวตา สงฺขาเร สมฺมสติ, ตาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติฯ กถํ? ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติ, สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ทุติยชฺฌานํ สมาปชฺชติฯ ตโต วุฏฺฐาย ปุน สงฺขาเร สมฺมสติฯ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยชฺฌานํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติฯ เอวมยํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ นามฯ

ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตนฺติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุ ทสวิปสฺสนุปกฺกิเลสสงฺขาเตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตํ, สุคฺคหิตนฺติ อตฺโถฯ โส, อาวุโส, สมโยติ อิมินา สตฺตนฺนํ สปฺปายานํ ปฏิลาภกาโล กถิโตฯ ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยสฺมิํ สมเย ตํ วิปสฺสนาวีถิํ โอกฺกมิตฺวา ปวตฺตํ จิตฺตํฯ