คหนฏฺฐาเน นิลีนานํ กิจฺเฉเนว ทสฺสนํ วิย อปรภาเค นวสุ ญาเณสุ กิลมนฺตสฺส อริยมคฺคานํ ทสฺสนํฯ อิมินา อุปาเยน เสสอุปมาปิ โยเชตพฺพาฯ

3. อสุภสุตฺตวณฺณนา

[163] ตติเย อสุภานุปสฺสี กาเย วิหรตีติ อตฺตโน กรชกาเย ‘‘ยถา เอตํ, ตถา อิท’’นฺติ อิมินา นเยน พหิทฺธา ทิฏฺฐานํ ทสนฺนํ อสุภานํ อุปสํหรณวเสน อสุภานุปสฺสี วิหรติ, อตฺตโน กายํ อสุภโต ปฏิกูลโต ญาเณน ปสฺสตีติ อตฺโถฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญีติ นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสน กพฬีการาหาเร ปฏิกูลสญฺญีฯ สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญีติ สพฺพสฺมิมฺปิ เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส อนภิรตาย อุกฺกณฺฐิตสญฺญาย สมนฺนาคโตฯ สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสีติ สพฺเพปิ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตฯ มรณสญฺญาติ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อชฺฌตฺตํ สูปฏฺฐิตา โหตีติ นิยกชฺฌตฺเต สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตา โหติฯ เอตฺตาวตา พลววิปสฺสนา กถิตาฯ เสขพลานีติ สิกฺขนกานํ พลานิฯ เสสเมตฺถ ปาฬิวเสน อุตฺตานเมวฯ ‘‘อสุภานุปสฺสี’’ติอาทีนิ ปน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, ปฐมชฺฌานาทีนิ สุขายฯ อสุภาทีนิ หิ ปฏิกูลารมฺมณานิ, เตสุ ปน ปกติยาว สมฺปิยายมานํ จิตฺตํ อลฺลียติฯ ตสฺมา ตานิ ภาเวนฺโต ทุกฺขปฏิปทํ ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ ปฐมชฺฌานาทีนิ ปณีตสุขานิ , ตสฺมา ตานิ ปฏิปนฺโน สุขปฏิปทํ ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ

อยํ ปเนตฺถ สพฺพสาธารณา อุปมา – สงฺคามาวจรปุริโส หิ ผลกโกฏฺฐกํ กตฺวา ปญฺจาวุธานิ สนฺนยฺหิตฺวา สงฺคามํ ปวิสติ, โส อนฺตรา วิสฺสมิตุกาโม ผลกโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมติ เจว ปานโภชนาทีนิ จ ปฏิเสวติฯ ตโต ปุน สงฺคามํ ปวิสิตฺวา กมฺมํ กโรติฯ

ตตฺถ สงฺคาโม วิย กิเลสสงฺคาโม ทฏฺฐพฺโพ, ผลกโกฏฺฐโก วิย ปญฺจนิสฺสยพลานิ, สงฺคามปวิสนปุริโส วิย โยคาวจโร, ปญฺจาวุธสนฺนาโห วิย วิปสฺสนาปญฺจมานิ อินฺทฺริยานิ, สงฺคามํ ปวิสนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมกรณกาโล, วิสฺสมิตุกามสฺส ผลกโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมนปานโภชนานิ ปฏิเสวนกาโล วิย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส นิรสฺสาทกฺขเณ ปญฺจ พลานิ นิสฺสาย จิตฺตํ สมฺปหํสนกาโล, วิสฺสมิตฺวา ขาทิตฺวา ปิวิตฺวา จ ปุน สงฺคามสฺส ปวิสนกาโล วิย ปญฺจหิ พเลหิ จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ปุน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตสฺส วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตคฺคหณกาโล เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต พลานิ เจว อินฺทฺริยานิ จ มิสฺสกาเนว กถิตานีติฯ

4. ปฐมขมสุตฺตวณฺณนา

[164] จตุตฺเถ อกฺขมาติ อนธิวาสิกปฏิปทาฯ ขมาติ อธิวาสิกปฏิปทาฯ ทมาติ อินฺทฺริยทมนปฏิปทาฯ สมาติ อกุสลวิตกฺกานํ วูปสมนปฏิปทาฯ โรสนฺตํ ปฏิโรสตีติ ฆฏฺเฏนฺตํ ปฏิฆฏฺเฏติฯ ภณฺฑนฺตํ ปฏิภณฺฑตีติ ปหรนฺตํ ปฏิปหรติฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

7. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[167] สตฺตเม มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา อเหสุํ, อรหตฺตมคฺโค ทุกฺขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญฯ ตสฺมา เอวมาห – ‘‘ยายํ ปฏิปทา ทุกฺขา ขิปฺปาภิญฺญา, อิมํ เม ปฏิปทํ อาคมฺม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติฯ

8. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[168] อฏฺฐเม ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, อรหตฺตมคฺโค สุขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญฯ ตสฺมา ‘‘ยายํ ปฏิปทา สุขา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติ อาหฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสิกาว ปฏิปทา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ