2. วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา

[162] ทุติเย อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํฯ อานนฺตริยนฺติ อนนฺตรวิปากทายกํ มคฺคสมาธิํฯ อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตผลตฺถายฯ ปญฺจินฺทฺริยานีติ วิปสฺสนาปญฺจมกานิ ปญฺจินฺทฺริยานิฯ ปญฺญินฺทฺริยนฺติ หิ เอตฺถ วิปสฺสนาปญฺญาว ปญฺญินฺทฺริยนฺติ อธิปฺเปตํฯ เสสเมตฺถ ปาฬิวเสน อุตฺตานเมวฯ

อิมาสํ ปน ปฏิปทานํ อยํ อาวิภาวกถา – อิธ ภิกฺขุ ปุพฺเพ อกตาภินิเวโส ปุพฺพภาเค รูปปริคฺคเห กิลมติ, อรูปปริคฺคเห กิลมติ, ปจฺจยปริคฺคเห กิลมติ, ตีสุ อทฺธาสุ กิลมติ, มคฺคามคฺเค กิลมติฯ เอวํ ปญฺจสุ ฐาเนสุ กิลมนฺโต วิปสฺสนํ ปาปุณาติฯ วิปสฺสนํ ปตฺวาปิ อุทยพฺพยานุปสฺสเน, ภงฺคานุปสฺสเน, ภยตุปฏฺฐาเน, อาทีนวานุปสฺสเน, นิพฺพิทานุปสฺสเน, มุจฺจิตุกมฺยตาญาเณ, สงฺขารุเปกฺขาญาเณ, อนุโลมญาเณ, โคตฺรภุญาเณติ อิเมสุ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสุปิ กิลมิตฺวาว โลกุตฺตรมคฺคํ ปาปุณาติฯ ตสฺส โส โลกุตฺตรมคฺโค เอวํ ทุกฺเขน ครุภาเวน สจฺฉิกตตฺตา ทุกฺขปฏิปโท ทนฺธาภิญฺโญ นาม ชาโตฯ โย ปน ปุพฺพภาเค ปญฺจสุ ญาเณสุ กิลมนฺโต อปรภาเค นวสุ วิปสฺสนาญาเณสุ อกิลมิตฺวาว มคฺคํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺส โส มคฺโค เอวํ ทุกฺเขน อครุภาเวน สจฺฉิกตตฺตา ทุกฺขปฏิปโท ขิปฺปาภิญฺโญ นาม ชาโตฯ อิมินา อุปาเยน อิตราปิ ทฺเว เวทิตพฺพาฯ

โคณปริเยสกอุปมาหิ เจตา วิภาเวตพฺพา – เอกสฺส หิ ปุริสสฺส จตฺตาโร โคณา ปลายิตฺวา อฏวิํ ปวิฏฺฐาฯ โส สกณฺฏเก สคหเน วเน เต ปริเยสนฺโต คหนมคฺเคเนว กิจฺเฉน กสิเรน คนฺตฺวา คหนฏฺฐาเนเยว นิลีเน โคเณปิ กิจฺเฉน กสิเรน อทฺทสฯ เอโก กิจฺเฉน คนฺตฺวา อพฺโภกาเส ฐิเต ขิปฺปเมว อทฺทสฯ อปโร อพฺโภกาสมคฺเคน สุเขน คนฺตฺวา คหนฏฺฐาเน นิลีเน กิจฺเฉน กสิเรน อทฺทสฯ อปโร อพฺโภกาสมคฺเคเนว สุเขน คนฺตฺวา อพฺโภกาเส ฐิเตเยว ขิปฺปํ อทฺทสฯ ตตฺถ จตฺตาโร โคณา วิย จตฺตาโร อริยมคฺคา ทฏฺฐพฺพา, โคณปริเยสโก ปุริโส วิย โยคาวจโร, คหนมคฺเคน กิจฺเฉน กสิเรน คมนํ วิย ปุพฺพภาเค ปญฺจสุ ญาเณสุ กิลมโต ทุกฺขาปฏิปทาฯ

คหนฏฺฐาเน นิลีนานํ กิจฺเฉเนว ทสฺสนํ วิย อปรภาเค นวสุ ญาเณสุ กิลมนฺตสฺส อริยมคฺคานํ ทสฺสนํฯ อิมินา อุปาเยน เสสอุปมาปิ โยเชตพฺพาฯ

3. อสุภสุตฺตวณฺณนา

[163] ตติเย อสุภานุปสฺสี กาเย วิหรตีติ อตฺตโน กรชกาเย ‘‘ยถา เอตํ, ตถา อิท’’นฺติ อิมินา นเยน พหิทฺธา ทิฏฺฐานํ ทสนฺนํ อสุภานํ อุปสํหรณวเสน อสุภานุปสฺสี วิหรติ, อตฺตโน กายํ อสุภโต ปฏิกูลโต ญาเณน ปสฺสตีติ อตฺโถฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญีติ นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสน กพฬีการาหาเร ปฏิกูลสญฺญีฯ สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญีติ สพฺพสฺมิมฺปิ เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส อนภิรตาย อุกฺกณฺฐิตสญฺญาย สมนฺนาคโตฯ สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสีติ สพฺเพปิ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตฯ มรณสญฺญาติ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อชฺฌตฺตํ สูปฏฺฐิตา โหตีติ นิยกชฺฌตฺเต สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตา โหติฯ เอตฺตาวตา พลววิปสฺสนา กถิตาฯ เสขพลานีติ สิกฺขนกานํ พลานิฯ เสสเมตฺถ ปาฬิวเสน อุตฺตานเมวฯ ‘‘อสุภานุปสฺสี’’ติอาทีนิ ปน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, ปฐมชฺฌานาทีนิ สุขายฯ อสุภาทีนิ หิ ปฏิกูลารมฺมณานิ, เตสุ ปน ปกติยาว สมฺปิยายมานํ จิตฺตํ อลฺลียติฯ ตสฺมา ตานิ ภาเวนฺโต ทุกฺขปฏิปทํ ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ ปฐมชฺฌานาทีนิ ปณีตสุขานิ , ตสฺมา ตานิ ปฏิปนฺโน สุขปฏิปทํ ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ

อยํ ปเนตฺถ สพฺพสาธารณา อุปมา – สงฺคามาวจรปุริโส หิ ผลกโกฏฺฐกํ กตฺวา ปญฺจาวุธานิ สนฺนยฺหิตฺวา สงฺคามํ ปวิสติ, โส อนฺตรา วิสฺสมิตุกาโม ผลกโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมติ เจว ปานโภชนาทีนิ จ ปฏิเสวติฯ ตโต ปุน สงฺคามํ ปวิสิตฺวา กมฺมํ กโรติฯ