4. ทุติยนานากรณสุตฺตวณฺณนา

[124] จตุตฺเถ รูปเมว รูปคตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อนิจฺจโตติอาทีสุ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจโต, อาพาธฏฺเฐน โรคโต, อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเฐน คณฺฑโต, อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺลโต, สทุกฺขฏฺเฐน อฆโต, สมฺปีฬนฏฺเฐน อาพาธโต, อวิเธยฺยฏฺเฐน ปรโต, ปลุชฺชนฏฺเฐน ปโลกโต, นิสฺสตฺตฏฺเฐน สุญฺญโต, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตโตฯ เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํ, ‘‘สุญฺญโต อนตฺตโต’’ติ ทฺวีหิ อนตฺตลกฺขณํ, เสเสหิ ทุกฺขลกฺขณํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สมนุปสฺสตีติ ญาเณน ปสฺสติฯ เอวํ ปญฺจกฺขนฺเธ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปสฺสนฺโต ตโย มคฺเค ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกโรติฯ สุทฺธาวาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ ตตฺถ ฐิโต จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวตฺวา อุปปชฺชติฯ

5-6. เมตฺตาสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[125-126] ปญฺจเม ปฐมชฺฌานวเสน เมตฺตา, ทุติยาทิวเสน กรุณาทโย ทสฺสิตาฯ ฉฏฺฐํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

7. ปฐมตถาคตอจฺฉริยสุตฺตวณฺณนา

[127] สตฺตเม ปาตุภาวาติ ปาตุภาเวนฯ กุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ เอตฺถ กุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต โหตีติ อตฺโถฯ โอกฺกนฺเต หิ ตสฺมิํ เอวํ โหติ, น โอกฺกมมาเนฯ อปฺปมาโณติ วุฑฺฒิปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถฯ อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํฯ เทวานํ เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว – นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ โลกนฺตริกาติ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอเกโก โลกนฺตริโก โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อญฺญมญฺญํ อาหจฺจ ฐปิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิยฯ โส ปน โลกนฺตริกนิรโย ปริมาณโต อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาโณ โหติฯ อฆาติ นิจฺจวิวฏาฯ อสํวุตาติ เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐาฯ อนฺธการาติ ตมภูตาฯ อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารณโต อนฺธภาวกรณติมิสาย สมนฺนาคตาฯ ตตฺถ กิร จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติฯ เอวํมหิทฺธิกานนฺติ จนฺทิมสูริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺติ, เอวํมหิทฺธิกาฯ เอเกกาย ทิสาย นว นว โยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสนฺติ, เอวํมหานุภาวาฯ อาภา นานุโภนฺตีติ ปภา นปฺปโหนฺติฯ เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน จรนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ อติกฺกมิตฺวา โลกนฺตรนิรยาฯ ตสฺมา เตสํ ตตฺถ อาภา นปฺปโหนฺติฯ

เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมิํ โลกนฺตรมหานิรเย สตฺตา อุปปนฺนาฯ กิํ ปน กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ? ภาริยํ ทารุณํ มาตาปิตูนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานญฺจ อุปริ อปราธํ, อญฺญญฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิสาหสิกกมฺมํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ตมฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย วิยฯ เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติฯ เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปพฺพตปาเท ลคฺคนฺติฯ ยทา สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสคตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ มญฺญมานา ตตฺถ พฺยาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารกอุทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย วิลียนฺติฯ อญฺเญปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ โภ ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ อญฺเญปิ กิร สตฺตา อิทํ ทุกฺขํ อนุภวนตฺถาย อิธูปปนฺนาติ ตํทิวสํ ปสฺสนฺติฯ อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติฯ ยาวตา นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ อารมฺมณํ วิภาเวติ , ตตฺตกํ กาลํ โหติฯ ทีฆภาณกา ปน ‘‘อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตเมว วิชฺชุโอภาโส วิย นิจฺฉริตฺวา กิํ อิทนฺติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายตี’’ติ วทนฺติฯ