5. โรหิตสฺสสุตฺตวณฺณนา

[45] ปญฺจเม ยตฺถาติ จกฺกวาฬโลกสฺส เอโกกาเส ภุมฺมํฯ น จวติ น อุปปชฺชตีติ อิทํ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธิวเสน คหิตํฯ คมเนนาติ ปทคมเนนฯ โลกสฺส อนฺตนฺติ สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติฯ ญาเตยฺยนฺติอาทีสุ ญาตพฺพํ ทฏฺฐพฺพํ ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อิติ เทวปุตฺเตน จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺโต ปุจฺฉิโต, สตฺถารา สงฺขารโลกสฺส กถิโต ฯ โส ปน ‘‘อตฺตโน ปญฺเหน สทฺธิํ สตฺถุ พฺยากรณํ สเมตี’’ติ สญฺญาย สมฺปหํสนฺโต อจฺฉริยนฺติอาทิมาหฯ

ทฬฺหธมฺมาติ ทฬฺหธนุ อุตฺตมปฺปมาเณน ธนุนา สมนฺนาคโตฯ ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโยฯ สิกฺขิโตติ ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโตฯ กตหตฺโถติ อุสภปฺปมาเณปิ วาลคฺคํ วิชฺฌิตุํ สมตฺถภาเวน กตหตฺโถฯ กตูปาสโนติ กตสรกฺเขโป ทสฺสิตสิปฺโปฯ อสเนนาติ กณฺเฑนฯ อติปาเตยฺยาติ อติกฺกเมยฺยฯ ยาวตา โส ตาลจฺฉาทิํ อติกฺกเมยฺย, ตาวตา กาเลน เอกํ จกฺกวาฬํ อติกฺกมามีติ อตฺตโน ชวสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ

ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ปจฺฉิโมติ ยถา ปุรตฺถิมา สมุทฺทา ปจฺฉิมสมุทฺโท ทูเร, เอวํ เม ทูเร ปทวีติหาโร อโหสีติ วทติฯ โส กิร ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิโต ปาทํ ปสาเรตฺวา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ อติกฺกมติ, ปุน ทุติยปาทํ ปสาเรตฺวา ปรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ อติกฺกมติฯ อิจฺฉาคตนฺติ อิจฺฉา เอวฯ อญฺญตฺเรวาติ นิปฺปปญฺจตํ ทสฺเสติฯ ภิกฺขาจารกาเล กิเรส นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺเต มุขํ โธวิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต อุตฺตรกุรุมฺหิ ปิณฺฑาย จริตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ นิสินฺโน ภตฺตกิจฺจํ กโรติ, ตตฺถ มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ปุน ชวติฯ วสฺสสตายุโกติ ตทา ทีฆายุกกาโล โหติ, อยํ ปน วสฺสสตาวสิฏฺเฐ อายุมฺหิ คมนํ อารภิฯ วสฺสสตชีวีติ ตํ วสฺสสตํ อนนฺตราเยน ชีวนฺโตฯ อนฺตราเยว กาลงฺกโตติ จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตราว มโตฯ โส ปน ตตฺถ กาลํ กตฺวาปิ อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติฯ

อปฺปตฺวาติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ อปฺปตฺวาฯ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ อนฺตกิริยนฺติ ปริยนฺตกรณํฯ กเฬวเรติ อตฺตภาเวฯ สสญฺญิมฺหิ สมนเกติ สสญฺเญ สจิตฺตเกฯ โลกนฺติ ทุกฺขสจฺจํฯ โลกสมุทยนฺติ สมุทยสจฺจํฯ โลกนิโรธนฺติ นิโรธสจฺจํฯ ปฏิปทนฺติ มคฺคสจฺจํฯ อิติ ‘‘นาหํ, อาวุโส, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ติณกฏฺฐาทีสุ ปญฺญเปมิ, อิมสฺมิํ ปน จตุมหาภูติเก กายสฺมิํเยว ปญฺญเปมี’’ติ ทสฺเสติฯ สมิตาวีติ สมิตปาโปฯ นาสีสตีติ น ปตฺเถติฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

7. สุวิทูรสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม สุวิทูรวิทูรานีติ เกนจิ ปริยาเยน อนาสนฺนานิ หุตฺวา สุวิทูราเนว วิทูรานิฯ นภญฺจ, ภิกฺขเว, ปถวี จาติ อากาสญฺจ มหาปถวี จฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปถวิโต อากาสํ นาม น ทูเร, ทฺวงฺคุลมตฺเตปิ โหติฯ อญฺญมญฺญํ อลคฺคนฏฺเฐน ปน ‘‘สุวิทูรวิทูเร’’ติ วุตฺตํฯ เวโรจโนติ สูริโยฯ สตญฺจ, ภิกฺขเว, ธมฺโมติ จตุสติปฏฺฐานาทิเภโท สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺโมฯ อสตญฺจ ธมฺโมติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตเภโท อสฺสทฺธมฺโมฯ

ปภงฺกโรติ อาโลกกโรฯ อพฺยายิโก โหตีติ อวิคจฺฉนสภาโว โหติฯ สตํ สมาคโมติ ปณฺฑิตานํ มิตฺตสนฺถววเสน สมาคโมฯ ยาวาปิ ติฏฺเฐยฺยาติ ยตฺตกํ อทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยฯ ตเถว โหตีติ ตาทิโสว โหติ, ปกติํ น ชหติฯ ขิปฺปํ หิ เวตีติ สีฆํ วิคจฺฉติฯ

8. วิสาขสุตฺตวณฺณนา

[48] อฏฺฐเม ปญฺจาลปุตฺโตติ ปญฺจาลพฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ โปริยา วาจายาติ ปริปุณฺณวาจายฯ วิสฺสฏฺฐายาติ อปลิพุทฺธายฯ อเนลคลายาติ นิทฺโทสาย เจว อคฬิตาย จ อปติตปทพฺยญฺชนายฯ ปริยาปนฺนายาติ วิวฏฺฏปริยาปนฺนายฯ อนิสฺสิตายาติ วฏฺฏํ อนิสฺสิตายฯ วิวฏฺฏนิสฺสิตเมว กตฺวา กเถติ, วฏฺฏนิสฺสิตํ กตฺวา น กเถตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

นาภาสมานนฺติ น อกเถนฺตํฯ อมตํ ปทนฺติ นิพฺพานปทํฯ ภาสเยติ โอภาเสยฺยฯ โชตเยติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชนฺติ อพฺภุคฺคตฏฺเฐน นวโลกุตฺตรธมฺโม อิสีนํ ธโช นาม วุจฺจติ, ตเมว ปคฺคณฺเหยฺย อุกฺขิเปยฺย, อุจฺจํ กตฺวา กเถยฺยาติ อตฺโถฯ นวโลกุตฺตรธมฺมทีปกํ สุภาสิตํ ธโช เอเตสนฺติ สุภาสิตธชาฯ อิสโยติ พุทฺธาทโย อริยาฯ ธมฺโม หิ อิสินํ ธโชติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โลกุตฺตรธมฺโม อิสีนํ ธโช นามาติฯ