6. โทณสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ อนฺตรา จ อุกฺกฏฺฐํ อนฺตรา จ เสตพฺยนฺติ เอตฺถ อุกฺกฏฺฐาติ อุกฺกาหิ ธารียมานาหิ มาปิตตฺตา เอวํลทฺธโวหารํ นครํฯ เสตพฺยนฺติ อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ชาตนครํฯ อนฺตราสทฺโท ปน การณขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ วตฺตติฯ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย อญฺญตฺร ตถาคตา’’ติ (อ. นิ. 6.44; 10.75) จ, ‘‘ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร’’นฺติ จ อาทีสุ (สํ. นิ. 1.228) การเณฯ ‘‘อทฺทสา มํ, ภนฺเต, อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) จิตฺเตฯ ‘‘อนฺตราโวสานมาปาที’’ติอาทีสุ เวมชฺเฌฯ ‘‘อปิจายํ ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 231) วิวเรฯ สฺวายมิธ วิวเร วตฺตติฯ ตสฺมา อุกฺกฏฺฐาย จ เสตพฺยสฺส จ วิวเรติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํฯ อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา ‘‘อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี’’ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุญฺชนฺติ, โส ทุติยปเทนปิ โยเชตพฺโพ โหติ, อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติฯ อิธ ปน โยเชตฺวา เอว วุตฺโตฯ

อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน โหตีติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติ, ทีฆมคฺคนฺติ อตฺโถฯ กสฺมา ปฏิปนฺโนติ? ตํ ทิวสํ กิร ภควา อิทํ อทฺทส ‘‘มยิ ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺเน โทโณ พฺราหฺมโณ มม ปทเจติยานิ ปสฺสิตฺวา ปทานุปทิโก หุตฺวา มม นิสินฺนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติฯ อถสฺสาหํ เอกํ สจฺจธมฺมํ เทเสสฺสามิ ฯ พฺราหฺมโณ ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ทฺวาทสปทสหสฺสปริมาณํ โทณคชฺชิตํ นาม วณฺณํ วตฺวา มยิ ปรินิพฺพุเต สกลชมฺพุทีเป อุปฺปนฺนํ มหากลหํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย ภาเชสฺสตี’’ติฯ อิมินา การเณน ปฏิปนฺโนฯ โทโณปิ สุทํ พฺราหฺมโณติ โทโณ พฺราหฺมโณปิ ตโย เวเท ปคุเณ กตฺวา ปญฺจสเต มาณวเก สิปฺปํ วาเจนฺโต ตํทิวสํ ปาโตว อุฏฺฐาย สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สตคฺฆนกํ นิวาเสตฺวา ปญฺจสตคฺฆนกํ เอกํสวรคตํ กตฺวา อามุตฺตยญฺญสุตฺโต รตฺตวฏฺฏิกา อุปาหนา อาโรหิตฺวา ปญฺจสตมาณวกปริวาโร ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ปาเทสูติ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺฐาเนสุฯ จกฺกานีติ ลกฺขณจกฺกานิฯ

กิํ ปน ภควโต คจฺฉนฺตสฺส อกฺกนฺตฏฺฐาเน ปทํ ปญฺญายตีติ? น ปญฺญายติ ฯ กสฺมา? สุขุมตฺตา มหาพลตฺตา มหาชนานุคฺคเหน จฯ พุทฺธานญฺหิ สุขุมจฺฉวิตาย อกฺกนฺตฏฺฐานํ ตูลปิจุโน ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ วิย โหติ, ปทวฬญฺโช น ปญฺญายติฯ ยถา จ พลวโต วาตชวสินฺธวสฺส ปทุมินิปตฺเตปิ อกฺกนฺตมตฺตเมว โหติ, เอวํ มหาพลตาย ตถาคเตน อกฺกนฺตฏฺฐานํ อกฺกนฺตมตฺตเมว โหติ, น ตตฺถ ปทวฬญฺโช ปญฺญายติฯ พุทฺธานญฺจ อนุปทํ มหาชนกาโย คจฺฉติ, ตสฺส สตฺถุ ปทวฬญฺชํ ทิสฺวา มทฺทิตุํ อวิสหนฺตสฺส คมนวิจฺเฉโท ภเวยฺยฯ ตสฺมา อกฺกนฺตอกฺกนฺตฏฺฐาเน โยปิ ปทวฬญฺโช ภเวยฺย, โส อนฺตรธายเตวฯ โทโณ ปน พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส อธิฏฺฐานวเสน ปสฺสิฯ ภควา หิ ยสฺส ปทเจติยํ ทสฺเสตุกาโม โหติ, ตํ อารพฺภ ‘‘อสุโก นาม ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐาติฯ ตสฺมา มาคณฺฑิยพฺราหฺมโณ วิย อยมฺปิ พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส อธิฏฺฐานวเสน อทฺทสฯ

ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ อุตฺตมทมโถ นาม อรหตฺตมคฺโค, อุตฺตมสมโถ นาม อรหตฺตมคฺคสมาธิ, ตทุภยํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ ฯ ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํฯ คุตฺตนฺติ โคปิตํฯ สํยตินฺทฺริยนฺติ รกฺขิตินฺทฺริยํฯ นาคนฺติ ฉนฺทาทีหิ อคจฺฉนโต, ปหีนกิเลเส ปุน อนาคจฺฉนโต, อาคุํ อกรณโต, พลวนฺตฏฺเฐนาติ จตูหิ การเณหิ นาคํฯ

เทโว โน ภวํ ภวิสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘เทโว โน ภว’’นฺติ เอตฺตาวตาปิ ปุจฺฉา นิฏฺฐิตา ภเวยฺย, อยํ ปน พฺราหฺมโณ ‘‘อนาคเต มเหสกฺโข เอโก เทวราชา ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตวเสน ปุจฺฉาสภาเคเนว กเถนฺโต เอวมาหฯ ภควาปิสฺส ปุจฺฉาสภาเคเนว กเถนฺโต น โข อหํ, พฺราหฺมณ, เทโว ภวิสฺสามีติ อาหฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อาสวานนฺติ กามาสวาทีนํ จตุนฺนํฯ ปหีนาติ โพธิปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคเมเนว ปหีนาฯ อนุปลิตฺโต โลเกนาติ ตณฺหาทิฏฺฐิเลปานํ ปหีนตฺตา สงฺขารโลเกน อนุปลิตฺโตฯ พุทฺโธติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ อิติ มํ ธาเรหิฯ

เยนาติ เยน อาสเวนฯ เทวูปปตฺยสฺสาติ เทวูปปตฺติ อสฺส มยฺหํ ภเวยฺยฯ วิหงฺคโมติ อากาสจโร คนฺธพฺพกายิกเทโวฯ

วิทฺธสฺตาติ วิธมิตาฯ วินฬีกตาติ วิคตนฬา วิคตพนฺธนา กตาฯ วคฺคูติ สุนฺทรํฯ โตเยน นุปลิปฺปตีติ อุทกโต รตนมตฺตํ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตํ สรํ โสภยมานํ ภมรคณํ หาสยมานํ โตเยน น ลิปฺปติฯ ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณาติ เทสนาปริโยสาเน ตีณิ มคฺคผลานิ ปาปุณิตฺวา ทฺวาทสหิ ปทสหสฺเสหิ โทณคชฺชิตํ นาม วณฺณํ กเถสิ, ตถาคเต จ ปรินิพฺพุเต ชมฺพุทีปตเล อุปฺปนฺนํ มหากลหํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย ภาเชสีติฯ

7. อปริหานิยสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม นิพฺพานสฺเสว สนฺติเกติ นิพฺพานสนฺติเกเยว จรติฯ สีเล ปติฏฺฐิโตติ ปาติโมกฺขสีเล ปติฏฺฐิโตฯ เอวํ วิหารีติ เอวํ วิหรนฺโตฯ อาตาปีติ อาตาเปน วีริเยน สมนฺนาคโตฯ โยคกฺเขมสฺสาติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺสฯ ปมาเท ภยทสฺสิวาติ ปมาทํ ภยโต ปสฺสนฺโตฯ

8. ปติลีนสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจติ ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺฐิสจฺจานิ ปนุณฺณานิ นีหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจฯ สมวยสฏฺเฐสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา, สฏฺฐาติ วิสฺสฏฺฐา, สมฺมา อวยา สฏฺฐา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโน, สมฺมา วิสฺสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถฯ ปติลีโนติ นิลีโน เอกีภาวํ อุปคโตฯ ปุถุสมณพฺราหฺมณานนฺติ พหูนํ สมณพฺราหฺมณานํฯ เอตฺถ จ สมณาติ ปพฺพชฺชูปคตา, พฺราหฺมณาติ โภวาทิโนฯ ปุถุปจฺเจกสจฺจานีติ พหูนิ ปาเฏกฺกสจฺจานิฯ นุณฺณานีติ นีหฏานิฯ ปนุณฺณานีติ สุฏฺฐุ นีหฏานิฯ จตฺตานีติ วิสฺสฏฺฐานิฯ วนฺตานีติ วมิตานิฯ มุตฺตานีติ ฉินฺนพนฺธนานิ กตานิฯ ปหีนานีติ ปชหิตานิฯ ปฏินิสฺสฏฺฐานีติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อาโรหนฺติ, เอวํ ปฏินิสฺสชฺชิตานิฯ สพฺพาเนเวตานิ คหิตคหณสฺส วิสฺสฏฺฐภาวเววจนานิฯ

กาเมสนา ปหีนา โหตีติ อนาคามิมคฺเคน ปหีนาฯ ภเวสนา ปน อรหตฺตมคฺเคน ปหียติฯ