2. สงฺคหสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคณฺหนการณานิฯ ทานญฺจาติอาทีสุ เอกจฺโจ หิ ทาเนเนว สงฺคณฺหิตพฺโพ โหติ, ตสฺส ทานเมว ทาตพฺพํฯ เปยฺยวชฺชนฺติ ปิยวจนํฯ เอกจฺโจ หิ ‘‘อยํ ทาตพฺพํ นาม เทติ, เอเกเกน ปน วจเนน สพฺพํ มกฺเขตฺวา นาเสติ, กิํ ตสฺส ทาน’’นฺติ วตฺตา โหติฯ เอกจฺโจ ‘‘อยํ กิญฺจาปิ ทานํ น เทติ, กเถนฺโต ปน เตเลน วิย มกฺเขติฯ เอส เทตุ วา มา วา, วจนเมวสฺส สหสฺสํ อคฺฆตี’’ติ วตฺตา โหติฯ เอวรูโป ปุคฺคโล ทานํ น ปจฺจาสีสติ, ปิยวจนเมว ปจฺจาสีสติฯ ตสฺส ปิยวจนเมว วตฺตพฺพํฯ อตฺถจริยาติ อตฺถวฑฺฒนกถาฯ เอกจฺโจ หิ เนว ทานํ, น ปิยวจนํ ปจฺจาสีสติ, อตฺตโน หิตกถํ วฑฺฒิกถเมว ปจฺจาสีสติฯ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘อิทํ เต กาตพฺพํ, อิทํ น กาตพฺพํ, เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, เอวรูโป น เสวิตพฺโพ’’ติ เอวํ อตฺถจริยกถาว กเถตพฺพาฯ สมานตฺตตาติ สมานสุขทุกฺขภาโวฯ เอกจฺโจ หิ ทานาทีสุ เอกมฺปิ น ปจฺจาสีสติ , เอกาสเน นิสชฺชํ, เอกปลฺลงฺเก สยนํ, เอกโต โภชนนฺติ เอวํ สมานสุขทุกฺขตํ ปจฺจาสีสติฯ โส สเจ คหฏฺฐสฺส ชาติยา ปพฺพชิตสฺส สีเลน สทิโส โหติ, ตสฺสายํ สมานตฺตตา กาตพฺพาฯ ตตฺถ ตตฺถ ยถารหนฺติ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ยถานุจฺฉวิกํ สมานตฺตตาติ อตฺโถฯ รถสฺสาณีว ยายโตติ ยถา รถสฺส คจฺฉโต อาณิ สงฺคโห นาม โหติ, สา รถํ สงฺคณฺหาติ, เอวมิเม สงฺคหา โลกํ สงฺคณฺหนฺติฯ น มาตา ปุตฺตการณาติ ยทิ มาตา เอเต สงฺคเห ปุตฺตสฺส น กเรยฺย, ปุตฺตการณา มานํ วา ปูชํ วา น ลเภยฺยฯ สงฺคหา เอเตติ อุปโยควจเน ปจฺจตฺตํฯ สงฺคเห เอเตติ วา ปาโฐฯ สมเวกฺขนฺตีติ สมฺมา เปกฺขนฺติฯ ปาสํสา จ ภวนฺตีติ ปสํสนียา จ ภวนฺติฯ

3. สีหสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, กาฬสีโห, ปณฺฑุสีโห, เกสรสีโหติฯ เตสุ ติณสีโห กโปตวณฺณคาวิสทิโส ติณภกฺโข จ โหติฯ กาฬสีโห กาฬคาวิสทิโส ติณภกฺโขเยวฯ ปณฺฑุสีโห ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส มํสภกฺโขฯ เกสรสีโห ลาขาปริกมฺมกเตเนว มุเขน อคฺคนงฺคุฏฺเฐน จตูหิ จ ปาทปริยนฺเตหิ สมนฺนาคโต, มตฺถกโตปิสฺส ปฏฺฐาย ลาขาตูลิกาย กตา วิย ติสฺโส ราชิโย ปิฏฺฐิมชฺเฌน คนฺตฺวา อนฺตรสตฺถิมฺหิ ทกฺขิณาวตฺตา หุตฺวา ฐิตาฯ ขนฺเธ ปนสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกกมฺพลปริกฺเขโป วิย เกสรภาโร โหติ, อวเสสฏฺฐานํ ปริสุทฺธสาลิปิณฺฑสงฺขจุณฺณปิณฺฑวณฺณํ โหติฯ อิเมสุ จตูสุ สีเหสุ อยํ เกสรสีโห อิธ อธิปฺเปโตฯ

มิคราชาติ สพฺพมิคคณสฺส ราชาฯ อาสยาติ วสนฏฺฐานโต, สุวณฺณคุหโต วา รชตมณิผลิกมโนสิลาคุหโต วา นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺขมมาโน ปเนส จตูหิ การเณหิ นิกฺขมติ อนฺธการปีฬิโต วา อาโลกตฺถาย, อุจฺจารปสฺสาวปีฬิโต วา เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถาย, ชิฆจฺฉาปีฬิโต วา โคจรตฺถาย, สมฺภวปีฬิโต วา อสฺสทฺธมฺมปฏิเสวนตฺถายฯ อิธ ปน โคจรตฺถาย นิกฺขมนฺโต อธิปฺเปโตฯ

วิชมฺภตีติ สุวณฺณตเล วา รชตมณิผลิกมโนสิลาตลานํ วา อญฺญตรสฺมิํ ทฺเว ปจฺฉิมปาเท สมํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปุริมปาเท ปุรโต ปสาเรตฺวา สรีรสฺส ปจฺฉาภาคํ อากฑฺฒิตฺวา ปุริมภาคํ อภิหริตฺวา ปิฏฺฐิํ นาเมตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา อสนิสทฺทํ กโรนฺโต วิย นาสปุฏานิ โปเถตฺวา สรีรลคฺคํ รชํ วิธุนนฺโต วิชมฺภติฯ วิชมฺภนภูมิยญฺจ ปน ตรุณวจฺฉโก วิย อปราปรํ ชวติ, ชวโต ปนสฺส สรีรํ อนฺธกาเร ปริพฺภมนฺตํ อลาตํ วิย ขายติฯ

อนุวิโลเกตีติ กสฺมา อนุวิโลเกติ? ปรานุทฺทยตายฯ ตสฺมิํ กิร สีหนาทํ นทนฺเต ปปาตาวาฏาทีสุ วิสมฏฺฐาเนสุ จรนฺตา หตฺถิโคกณฺณมหิํสาทโย ปาณา ปปาเตปิ อาวาเฏปิ ปตนฺติ, เตสํ อนุทฺทยาย อนุวิโลเกติฯ กิํ ปนสฺส ลุทฺทสฺส ปรมํสขาทิโน อนุทฺทยา นาม อตฺถีติ? อาม อตฺถิฯ ตถา หิ ‘‘กิํ เม พหูหิ ฆาติเตหี’’ติ อตฺตโน โคจรตฺถายาปิ ขุทฺทเก ปาเณ น คณฺหาติฯ เอวํ อนุทฺทยํ กโรติ, วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘มาหํ ขุทฺทเก ปาเณ วิสมคเต สงฺฆาตํ อาปาเทสิ’’นฺติ (อ. นิ. 10.21)ฯ

สีหนาทํ นทตีติ ติกฺขตฺตุํ ตาว อภีตนาทํ นทติฯ เอวญฺจ ปนสฺส วิชมฺภนภูมิยํ ฐตฺวา นทนฺตสฺส สทฺโท สมนฺตา ติโยชนปเทสํ เอกนินฺนาทํ กโรติ, ตมสฺส นินฺนาทํ สุตฺวา ติโยชนพฺภนฺตรคตา ทฺวิปทจตุปฺปทคณา ยถาฐาเน ฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ โคจราย ปกฺกมตีติ อาหารตฺถาย คจฺฉติฯ กถํ? โส หิ วิชมฺภนภูมิยํ ฐตฺวา ทกฺขิณโต วา วามโต วา อุปฺปตนฺโต อุสภมตฺตํ ฐานํ คณฺหาติ, อุทฺธํ อุปฺปตนฺโต จตฺตาริปิ อฏฺฐปิ อุสภฏฺฐานานิ อุปฺปตติ, สเม ฐาเน อุชุกํ ปกฺขนฺทนฺโต โสฬสอุสภมตฺตมฺปิ วีสติอุสภมตฺตมฺปิ ฐานํ ปกฺขนฺทติ, ถลา วา ปพฺพตา วา ปกฺขนฺทนฺโต สฏฺฐิอุสภมตฺตมฺปิ อสีติอุสภมตฺตมฺปิ ฐานํ ปกฺขนฺทติ, อนฺตรามคฺเค รุกฺขํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา ตํ ปริหรนฺโต วามโต วา ทกฺขิณโต วา อุทฺธํ วา อุสภมตฺตํ อปกฺกมติฯ ตติยํ ปน สีหนาทํ นทิตฺวา เตเนว สทฺธิํ ติโยชเน ฐาเน ปญฺญายติ, ติโยชนํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา ฐิโต อตฺตโนว นาทสฺส อนุนาทํ สุณาติฯ เอวํ สีเฆน ชเวน ปกฺกมติฯ

เยภุยฺเยนาติ ปาเยนฯ ภยํ สนฺตาสํ สํเวคนฺติ สพฺพํ จิตฺตุตฺราสสฺเสว นามํฯ สีหสฺส หิ สทฺทํ สุตฺวา พหู ภายนฺติ, อปฺปกา น ภายนฺติฯ เก ปน เตติ? สมสีโห หตฺถาชานีโย อสฺสาชานีโย อุสภาชานีโย ปุริสาชานีโย ขีณาสโวติฯ กสฺมา ปเนเต น ภายนฺตีติ? สมสีโห ตาว ‘‘ชาติโคตฺตกุลสูรภาเวหิ สมาโนสฺมี’’ติ น ภายติ, หตฺถาชานียาทโย อตฺตโน สกฺกายทิฏฺฐิพลวตาย น ภายนฺติ, ขีณาสโว สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหีนตฺตา น ภายติฯ

พิลาสยาติ พิเล สยนฺตา พิลวาสิโน อหินกุลโคธาทโยฯ อุทกาสยาติ อุทกวาสิโน มจฺฉกจฺฉปาทโยฯ วนาสยาติ วนวาสิโน หตฺถิอสฺสโคกณฺณมิคาทโยฯ ปวิสนฺตีติ ‘‘อิทานิ อาคนฺตฺวา คณฺหิสฺสตี’’ติ มคฺคํ โอโลเกตฺวา ปวิสนฺติฯ ทฬฺเหหีติ ถิเรหิฯ วรตฺเตหีติ จมฺมรชฺชูหิฯ มหิทฺธิโกติอาทีสุ วิชมฺภนภูมิยํ ฐตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ อุสภมตฺตํ, อุชุํ วีสติอุสภมตฺตาทิลงฺฆนวเสน มหิทฺธิกตา, เสสมิคานํ อธิปติภาเวน มเหสกฺขตา, สมนฺตา ติโยชนฏฺฐาเน สทฺทํ สุตฺวา ปลายนฺตานํ วเสน มหานุภาวตา เวทิตพฺพาฯ

เอวเมว โขติ ภควา เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ตถา ตถา อตฺตานํ กเถสิฯ ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (อ. นิ. 5.99; 10.21) อิมสฺมิํ ตาว สุตฺเต สีหสทิสํ อตฺตานํ กเถสิฯ ‘‘ภิสกฺโก สลฺลกตฺโตติ โข, สุนกฺขตฺต, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ม. นิ. 3.65) อิมสฺมิํ เวชฺชสทิสํ, ‘‘พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อ. นิ. 8.85) อิมสฺมิํ พฺราหฺมณสทิสํ, ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข, ติสฺส, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 3.84) อิมสฺมิํ มคฺคเทสกปุริสสทิสํ, ‘‘ราชาหมสฺมิ, เสลา’’ติ (สุ. นิ. 559; ม. นิ. 2.399) อิมสฺมิํ ราชสทิสํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต สีหสทิสเมว กตฺวา อตฺตานํ กเถนฺโต เอวมาหฯ

ตตฺรายํ สทิสตา – สีหสฺส กญฺจนคุหาทีสุ วสนกาโล วิย หิ ตถาคตสฺส ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารสฺส อปริมิตกาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺฉิมภเว ปฏิสนฺธิคฺคหเณน เจว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน จ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปตฺวา วุทฺธิมนฺวาย ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺติํ อนุภวมานสฺส ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ

สีหสฺส กญฺจนคุหาทิโต นิกฺขนฺตกาโล วิย ตถาคตสฺส เอกูนติํสสํวจฺฉเร วิวเฏน ทฺวาเรน กณฺฑกํ อารุยฺห ฉนฺนสหายสฺส นิกฺขมิตฺวา ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมานทีตีเร พฺรหฺมุนา ทินฺนานิ กาสายานิ ปริทหิตฺวา ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวคิริปพฺภาเร กตภตฺตกิจฺจสฺส สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺวา ปฐมเมว มคธรฏฺฐํ อาคมนตฺถาย ยาว รญฺโญ ปฏิญฺญาทานกาโลฯ

สีหสฺส วิชมฺภนกาโล วิย ตถาคตสฺส ทินฺนปฏิญฺญสฺส อาฬารกาลามอุปสงฺกมนํ อาทิํ กตฺวา ยาว สุชาตาย ทินฺนปายาสสฺส เอกูนปณฺณาสาย ปิณฺเฑหิ ปริภุตฺตกาโล เวทิตพฺโพฯ สีหสฺส สรีรวิธุนนํ วิย สายนฺหสมเย โสตฺติเยน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ โถมิยมานสฺส คนฺธาทีหิ ปูชิยมานสฺส ติกฺขตฺตุํ โพธิํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห จุทฺทสหตฺถุพฺเพเธ ฐาเน ติณสนฺถรํ อตฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย นิสินฺนสฺส ตํขณญฺเญว มารพลํ วิธเมตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา วิโสเธตฺวา อนุโลมปฺปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทมหาสมุทฺทํ ยมกญาณมนฺถเนน มนฺเถนฺตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ปฏิวิทฺเธ ตทนุภาเวน ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนํ เวทิตพฺพํฯ

สีหสฺส จตุทิสาวิโลกนํ วิย ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วิหริตฺวา ปริภุตฺตมธุปิณฺฑิกาหารสฺส อชปาลนิคฺโรธมูเล มหาพฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนายาจนํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺถ วิหรนฺตสฺส เอกาทสเม ทิวเส ‘‘สฺเว อาสาฬฺหิปุณฺณมา ภวิสฺสตี’’ติ ปจฺจูสสมเย ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อาฬารุทกานํ กาลกตภาวํ ญตฺวา ธมฺมเทสนตฺถาย ปญฺจวคฺคิยานํ โอโลกนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สีหสฺส โคจรตฺถาย ติโยชนํ คมนกาโล วิย อตฺตโน ปตฺตจีวรํ อาทาย ‘‘ปญฺจวคฺคิยานํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ ปจฺฉาภตฺเต อชปาลนิคฺโรธโต วุฏฺฐิตสฺส อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คมนกาโลฯ

สีหสฺส สีหนาทกาโล วิย ตถาคตสฺส อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปญฺจวคฺคิเย สญฺญาเปตฺวา อจลปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติเตน เทวคเณน ปริวุตสฺส ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติอาทินา นเยน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาโล เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ จ ปน ปเท เทสิยมาเน ตถาคตสีหสฺส ธมฺมโฆโส เหฏฺฐา อวีจิํ อุปริ ภวคฺคํ คเหตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปฏิจฺฉาเทสิฯ

สีหสฺส สทฺเทน ขุทฺทกปาณานํ สนฺตาสาปชฺชนกาโล วิย ตถาคตสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ ทีเปตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ วิภชิตฺวา ธมฺมํ กเถนฺตสฺส ทีฆายุกานํ เทวานํ ญาณสนฺตาสสฺส อุปฺปตฺติกาโล เวทิตพฺโพฯ

อปโร นโย – สีโห วิย สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ตถาคโต, อาสยภูตาย กนกคุหาย นิกฺขมนํ วิย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนกาโล, วิชมฺภนํ วิย ธมฺมสภํ อุปสงฺกมนกาโล, ทิสาวิโลกนํ วิย ปริสาวิโลกนํ, สีหนาทนทนํ วิย ธมฺมเทสนากาโล, โคจราย ปกฺกมนํ วิย ปรวาทนิมฺมทฺทนตฺถาย คมนํฯ

อปโร นโย – สีโห วิย ตถาคโต, หิมวนฺตนิสฺสิตาย กญฺจนคุหาย นิกฺขมนํ วิย อารมฺมณวเสน นิพฺพานนิสฺสิตาย ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐานํ, วิชมฺภนํ วิย ปจฺจเวกฺขณญาณํ, ทิสาวิโลกนํ วิย เวเนยฺยสตฺตวิโลกนํ, สีหนาโท วิย สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมเทสนา, โคจราย ปกฺกมนํ วิย อสมฺปตฺตานํ เวเนยฺยสตฺตานํ สนฺติกูปสงฺกมนํ เวทิตพฺพํฯ

ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ ตถาคโตติ เหฏฺฐา วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ การเณหิ ตถาคโตฯ โลเกติ สตฺตโลเกฯ อุปฺปชฺชตีติ อภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา อรหตฺตมคฺคญาณา วา อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผเล ปน ปตฺเต อุปฺปนฺโน นามฯ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.124 อาทโย) พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตานิฯ

อิติ สกฺกาโยติ อยํ สกฺกาโย, เอตฺตโก สกฺกาโย, น อิโต ภิยฺโย สกฺกาโย อตฺถีติฯ เอตฺตาวตา สภาวโต สรสโต ปริยนฺตโต ปริจฺเฉทโต ปริวฏุมโต สพฺเพปิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อิติ สกฺกายสมุทโยติ อยํ สกฺกายสฺส สมุทโย นามฯ เอตฺตาวตา ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติฯ อิติ สกฺกายสฺส อตฺถงฺคโมติ อยํ สกฺกายสฺส อตฺถงฺคโมฯ อิมินาปิ ‘‘อาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทิ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติฯ

วณฺณวนฺโตติ สรีรวณฺเณน วณฺณวนฺโตฯ ธมฺมเทสนํ สุตฺวาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปณฺณาสลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวาฯ เยภุยฺเยนาติ อิธ เก ฐเปติ? อริยสาวเก เทเวฯ เตสํ หิ ขีณาสวตฺตา จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธาเนน ปตฺตพฺพํ ปตฺตตาย ญาณสํเวโคปิฯ อิตราสํ ปน เทวตานํ ‘‘ตาโส เหโส, ภิกฺขเว, อนิจฺจ’’นฺติ มนสิกโรนฺตานํ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ, พลววิปสฺสนากาเล ญาณภยมฺปิ อุปฺปชฺชติฯ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํฯ สกฺกายปริยาปนฺนาติ ปญฺจกฺขนฺธปริยาปนฺนาฯ อิติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺเธ วฏฺฏโทสํ ทสฺเสตฺวา ติลกฺขณาหตํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต ญาณภยํ นาม โอกฺกมติฯ

อภิญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปิฯ ปฏิเวธญาณํ นาม เยน ญาเณน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌิฯ เทสนาญาณํ นาม เยน ญาเณน ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ อุภยมฺเปตํ ทสพลสฺส อุเร ชาตญาณเมวฯ เตสุ ธมฺมเทสนาญาณํ คเหตพฺพํฯ ตํ ปเนส ยาว อฏฺฐารสพฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส โสตาปตฺติผลํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺเตติ นามฯ ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน ปวตฺติตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ สทิสปุคฺคลรหิโตฯ ยสสฺสิโนติ ปริวารสมฺปนฺนาฯ ตาทิโนติ ลาภาลาภาทีหิ เอกสทิสสฺสฯ

4. ปสาทสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ อคฺเคสุ ปสาทา, อคฺคา วา ปสาทาติ อคฺคปฺปสาทาฯ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ อปทาติ นิปฺปทา อหิมจฺฉาทโยฯ ทฺวิปทาติ มนุสฺสปกฺขิอาทโยฯ จตุปฺปทาติ หตฺถิอสฺสาทโยฯ พหุปฺปทาติ สตปทิอาทโยฯ เนวสญฺญินาสญฺญิโนติ ภวคฺเค นิพฺพตฺตสตฺตาฯ อคฺคมกฺขายตีติ คุเณหิ อคฺโค อุตฺตโม เสฏฺโฐติ อกฺขายติฯ อสงฺขตาติ นิพฺพานเมว คเหตฺวา วุตฺตํฯ วิราโคติอาทีนิ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ ตญฺหิ อาคมฺม สพฺพกิเลสา วิรชฺชนฺติ, สพฺเพ ราคมทาทโย มทา นิมฺมทา โหนฺติ, อภาวํ คจฺฉนฺติ, สพฺพา ปิปาสา วินยํ อุเปนฺติ, สพฺเพ อาลยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, วฏฺฏานิ อุปจฺฉิชฺชนฺติ, ตณฺหา ขียนฺติ, วฏฺฏทุกฺขา นิรุชฺฌนฺติ, สพฺเพ ปริฬาหา นิพฺพายนฺติฯ ตสฺมา เอตานิ นามานิ ลภติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

5. วสฺสการสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม อนุสฺสริตาติ อนุคนฺตฺวา สริตา, อปราปรํ สริตุํ สมตฺโถติ อตฺโถฯ ทกฺโขติ เฉโกฯ ตตฺรุปายายาติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล อิมํ นาม กตฺตพฺพ’’นฺติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ อุปายภูตาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ อนุโมทิตพฺพนฺติ อภินนฺทิตพฺพํฯ ปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ เนว โข ตฺยาหนฺติ เนว โข เต อหํฯ กสฺมา ปเนตํ ภควา นาภินนฺทติ, นปฺปฏิกฺขิปตีติ? โลกิยตฺตา นาภินนฺทติ , โลกิยํ อตฺถํ คเหตฺวา ฐิตตฺตา นปฺปฏิกฺโกสติฯ พหุสฺส ชนตาติ พหุ อสฺส ชนตาฯ อิทญฺจ กรณตฺเถ สามิวจนํ เวทิตพฺพํฯ อริเย ญาเยติ สหวิปสฺสนเก มคฺเคฯ กลฺยาณธมฺมตา กุสลธมฺมตาติปิ ตสฺเสว นามานิฯ ยํ วิตกฺกนฺติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทีสุ อญฺญตรํฯ น ตํ วิตกฺกํ วิตกฺเกตีติ กามวิตกฺกาทีสุ เอกมฺปิ น วิตกฺเกติฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ วิตกฺกปเถติ เอตฺถ วิตกฺโกเยว วิตกฺกปโถฯ อหญฺหิ พฺราหฺมณาติอาทีสุ ปฐมนเยน ขีณาสวสฺส สีลญฺเจว พาหุสจฺจญฺจ กถิตํ, ทุติยตติเยหิ ขีณาสวสฺส กิริยวิตกฺกานิ เจว กิริยชฺฌานานิ จ, จตุตฺเถน ขีณาสวภาโว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

มจฺจุปาสปฺปโมจนนฺติ มจฺจุปาสา ปโมจนกํ มคฺคํฯ ญายํ ธมฺมนฺติ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํฯ ทิสฺวา จ สุตฺวา จาติ ญาเณเนว ปสฺสิตฺวา จ สุณิตฺวา จฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ