ยสฺมา สา ธีรํ น สหติ นปฺปโหติ ธีรํ สหิตุํ อธิภวิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา นารติ สหติ ธีรํฯ ธีโร หิ อรติสฺสโหติ อรติสหตฺตา หิ โส ธีโร นาม, ตสฺมา อรติํ สหตีติ อตฺโถฯ สพฺพกมฺมวิหายีนนฺติ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ จชิตฺวา ปริจฺฉินฺนํ ปริวฏุมํ กตฺวา ฐิตํฯ ปนุณฺณํ โก นิวารเยติ กิเลเส ปนุทิตฺวา ฐิตํ โก นาม ราโค วา โทโส วา นิวาเรยฺยฯ เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, โก ตํ นินฺทิตุมรหตีติ ชมฺโพนทสงฺขาตสฺส ชาติรตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสทิสํ ครหิตพฺพโทสวิมุตฺตํ โก ตํ ปุคฺคลํ นินฺทิตุํ อรหติฯ พฺรหฺมุนาปิ ปสํสิโตติ มหาพฺรหฺมุนาปิ เอส ปุคฺคโล ปสํสิโตเยวาติฯ เทสนาปริโยสาเน จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ

9. ธมฺมปทสุตฺตวณฺณนา

[29] นวเม ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺฐาสาฯ อนภิชฺฌาติอาทีสุ อภิชฺฌาปฏิกฺเขเปน อนภิชฺฌา, พฺยาปาทปฏิกฺเขเปน อพฺยาปาโท, มิจฺฉาสติปฏิกฺเขเปน สมฺมาสติ, มิจฺฉาสมาธิปฏิกฺเขเปน สมฺมาสมาธิ เวทิตพฺโพฯ

อนภิชฺฌาลูติ นิตฺตณฺโห หุตฺวาฯ อพฺยาปนฺเนน เจตสาติ สพฺพกาลํ ปกติภาวํ อวิชหนฺเตน จิตฺเตนฯ สโต เอกคฺคจิตฺตสฺสาติ สติยา สมนฺนาคโต อารมฺมเณ เอกคฺคจิตฺโต อสฺสฯ อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ นิยกชฺฌตฺเต สุฏฺฐุ ฐปิตจิตฺโต อิมสฺมิํ สุตฺเตปิ คาถายปิ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

10. ปริพฺพาชกสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อภิญฺญาตาติ ญาตา ปากฏาฯ อนฺนภาโรติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตฯ สา หิ อิธ ปฏิสลฺลานนฺติ อธิปฺเปตาฯ ปจฺจกฺขายาติ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ อภิชฺฌาลุนฺติ สตณฺหํฯ กาเมสุ ติพฺพสาราคนฺติ วตฺถุกาเมสุ พหลราคํฯ ตมหํ ตตฺถ เอวํ วเทยฺยนฺติ ตํ อหํ ตสฺมิํ การเณ เอวํ วเทยฺยํฯ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มญฺเญยฺยาติ ปฏิกฺโกสิตพฺพานิ ปฏิพาหิตพฺพนิ วา มญฺเญยฺยฯ สหธมฺมิกาติ สการณาฯ วาทานุปาตาติ ธมฺมิกวาเท ฆฏฺฏยมานา อธมฺมิกวาทานุปาตา, วาทปฺปวตฺติโยติ อตฺโถฯ คารยฺหา ฐานาติ ครหิตพฺพยุตฺตกา ปจฺจยาฯ อาคจฺฉนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ

อุกฺกลาติ อุกฺกลชนปทวาสิโนฯ วสฺสภญฺญาติ วสฺโส จ ภญฺโญ จาติ ทฺเว ชนาฯ อเหตุกวาทาติ ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ติเอวมาทิวาทิโนฯ อกิริยวาทาติ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ เอวํ กิริยปฏิกฺเขปวาทิโนฯ นตฺถิกวาทาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวาทิโนฯ เต อิเมสุ ตีสุปิ ทสฺสเนสุ โอกฺกนฺตนิยามา อเหสุํฯ กถํ ปน เตสุ นิยาโม โหตีติ? โย หิ เอวรูปํ ลทฺธิํ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ นิสินฺโน สชฺฌายติ วีมํสติ, ตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย กโรโต น กรียติ ปาปํ…เป.… นตฺถิ ทินฺนํ…เป.… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติฯ ปฐมชวเน สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุ, สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺโฉ อนิวตฺติ อริฏฺฐกณฺฏกสทิโส โหติ ฯ ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกว โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ, อภพฺโพ ตสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํฯ วฏฺฏขาณุโก นาเมส สตฺโต ปถวิโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถิฯ วสฺสภญฺญาปิ เอทิสา อเหสุํฯ นินฺทาพฺยาโรสนอุปารมฺภภยาติ อตฺตโน นินฺทภเยน ฆฏฺฏนภเยน อุปวาทภเยน จาติ อตฺโถฯ อภิชฺฌาวินเย สิกฺขนฺติ อภิชฺฌาวินโย วุจฺจติ อรหตฺตํ, อรหตฺเต สิกฺขมาโน อปฺปมตฺโต นาม วุจฺจตีติ สุตฺตนฺเต วฏฺฏวิฏฺฏํ กเถตฺวา คาถาย ผลสมาปตฺติ กถิตาติฯ

อุรุเวลวคฺโค ตติโยฯ

4. จกฺกวคฺโค

1. จกฺกสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม จกฺกานีติ สมฺปตฺติโยฯ จตุจกฺกํ วตฺตตีติ จตฺตาริ สมฺปตฺติจกฺกานิ วตฺตนฺติ ฆฏิยนฺติเยวาติ อตฺโถฯ ปติรูปเทสวาโสติ ยตฺถ จตสฺโส ปริสา สนฺทิสฺสนฺติ, เอวรูเป อนุจฺฉวิเก เทเส วาโสฯ สปฺปุริสาวสฺสโยติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อวสฺสยนํ เสวนํ ภชนํ, น ราชานํฯ อตฺตสมฺมาปณิธีติ อตฺตโน สมฺมา ฐปนํ, สเจ ปุพฺเพ อสฺสทฺธาทีหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตานิ ปหาย สทฺธาทีสุ ปติฏฺฐาปนํฯ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาติ ปุพฺเพ อุปจิตกุสลตาฯ อิทเมว เจตฺถ ปมาณํฯ เยน หิ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลกมฺมํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปติรูปเทเส อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปติ, โส เอว จ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา ฐเปติฯ ปุญฺญกโตติ กตปุญฺโญฯ สุขญฺเจตํธิวตฺตตีติ สุขญฺจ เอตํ ปุคฺคลํ อธิวตฺตติ, อวตฺถรตีติ อตฺโถฯ