อวิชฺชากฺขเณ มคฺคปญฺญา นตฺถิ , มคฺคปญฺญากฺขเณ อวิชฺชา นตฺถิฯ ยทา ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตทา มคฺคปญฺญาย อุปฺปตฺติํ นิวาเรติ, ปทํ ปจฺฉินฺทติฯ ยทา มคฺคปญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตทา อวิชฺชํ สมูลิกํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สมุคฺฆาตยมานาว อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อวิชฺชา ปหียตี’’ติฯ อิติ มคฺคจิตฺตํ มคฺคปญฺญาติ ทฺเวปิ สหชาตธมฺมาว กถิตาฯ

ราคุปกฺกิลิฏฺฐํ วา, ภิกฺขเว, จิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ ราเคน อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา มคฺคจิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ อวิชฺชุปกฺกิลิฏฺฐา วา ปญฺญา น ภาวียตีติ อวิชฺชาย อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา มคฺคปญฺญา น ภาวียตีติ ทสฺเสติฯ อิติ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ โข, ภิกฺขเวฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺตีติ ราคสฺส ขยวิราเคน เจโตวิมุตฺติ นาม โหติฯ ผลสมาธิสฺเสตํ นามํฯ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติ อวิชฺชาย ขยวิราเคน ปญฺญาวิมุตฺติ นาม โหติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต นานากฺขณิกา สมาธิวิปสฺสนา กถิตาติฯ

พาลวคฺโค ตติโยฯ

4. สมจิตฺตวคฺควณฺณนา

[33] จตุตฺถสฺส ปฐเม อสปฺปุริสภูมีติ อสปฺปุริสานํ ปติฏฺฐานฏฺฐานํฯ สปฺปุริสภูมิยมฺปิ เอเสว นโยฯ อกตญฺญูติ กตํ น ชานาติฯ อกตเวทีติ กตํ ปากฏํ กตฺวา น ชานาติฯ อุปญฺญาตนฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ ปสตฺถํฯ ยทิทนฺติ ยา อยํฯ อกตญฺญุตา อกตเวทิตาติ ปเรน กตสฺส อุปการสฺส อชานนญฺเจว ปากฏํ กตฺวา อชานนญฺจฯ เกวลาติ สกลาฯ สุกฺกปกฺเขปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[34] ทุติเย มาตุ จ ปิตุ จาติ ชนกมาตุ จ ชนกปิตุ จฯ เอเกน, ภิกฺขเว, อํเสน มาตรํ ปริหเรยฺยาติ เอกสฺมิํ อํสกูเฏ ฐเปตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺเคยฺยฯ เอเกน อํเสน ปิตรํ ปริหเรยฺยาติ เอกสฺมิํ อํสกูเฏ ฐเปตฺวา ปิตรํ ปฏิชคฺเคยฺยฯ วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวีติ วสฺสสตายุกกาเล ชาโต สกลํ วสฺสสตํ ชีวนฺโตฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ ปุตฺโต นาม ‘‘มาตาปิตูนํ ปฏิกริสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ทกฺขิเณ อํสกูเฏ มาตรํ, วาเม ปิตรํ ฐเปตฺวา วสฺสสตายุโก สกลมฺปิ วสฺสสตํ ชีวมาโน ปริหเรยฺยฯ โส จ เนสํ อุจฺฉาทนปริมทฺทนนฺหาปนสมฺพาหเนนาติ โส จ ปุตฺโต เนสํ มาตาปิตูนํ อํสกูเฏสุ ฐิตานํเยว ทุคฺคนฺธปฏิวิโนทนตฺถํ สุคนฺธกรเณน อุจฺฉาทเนน, ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ หตฺถปริมทฺทเนน, สีตุณฺหกาเล จ อุณฺโหทกสีโตทกนฺหาปเนน, หตฺถปาทาทีนํ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนสงฺขาเตน สมฺพาหเนน อุปฏฺฐานํ กเรยฺยฯ เต จ ตตฺเถวาติ เต จ มาตาปิตโร ตตฺเถว ตสฺส อํสกูเฏสุ นิสินฺนาว มุตฺตกรีสํ จเชยฺยุํฯ นตฺเวว , ภิกฺขเวติ, ภิกฺขเว, เอวมฺปิ นตฺเวว มาตาปิตูนํ กตํ วา โหติ ปฏิกตํ วาฯ

อิสฺสราธิปจฺเจ รชฺเชติ จกฺกวตฺติรชฺชํ สนฺธาเยวมาหฯ อาปาทกาติ วฑฺฒกา อนุปาลกาฯ ปุตฺตา หิ มาตาปิตูหิ วฑฺฒิตา เจว อนุปาลิตา จฯ โปสกาติ หตฺถปาเท วฑฺเฒตฺวา หทยโลหิตํ ปาเยตฺวา โปสกาฯ ปุตฺตา หิ มาตาปิตูหิ ปุฏฺฐา ภตา อนฺนปานาทีหิ ปฏิชคฺคิตาฯ อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโรติ สเจ หิ มาตาปิตโร ชาตทิวเสเยว ปุตฺตํ ปาเท คเหตฺวา อรญฺเญ วา นทิยํ วา ปปาเต วา ขิเปยฺยุํ, อิมสฺมิํ โลเก อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ น ปสฺเสยฺยฯ เอวํ อกตฺวา อาปาทิตตฺตา โปสิตตฺตา เอส อิมสฺมิํ โลเก อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ มาตาปิตโร นิสฺสาย ปสฺสตีติ ตฺยาสฺส อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโร นาม โหนฺติฯ สมาทเปตีติ คณฺหาเปติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สทฺธาสีลจาคปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสทิโสว ภิกฺขุ เตสุ ปติฏฺฐาเปติ นามาติ เวทิตพฺโพฯ

[35] ตติเย เตนุปสงฺกมีติ โส หิ พฺราหฺมโณ ‘‘สมโณ กิร โคตโม กถิตํ วิสฺสชฺเชติ, ปุจฺฉายสฺส วิรชฺฌนํ นาม นตฺถิฯ อหมสฺส วิรชฺฌนปญฺหํ อภิสงฺขริสฺสามี’’ติ ปณีตโภชนํ ภุญฺชิตฺวา คพฺภทฺวารํ ปิทหิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตตุํ อารภิฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท วตฺตติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, ภูมิฆรํ กาเรสฺสามี’’ติ ภูมิฆรํ กาเรตฺวา ตตฺถ ปวิสิตฺวา – ‘‘เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ กเถสฺสติ, เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ กเถสฺสตี’’ติ เอกํ คณฺหิตฺวา เอกํ วิสฺสชฺเชนฺโต สกลทิวสํ กิญฺจิ ปสฺสิตุํ นาสกฺขิฯ ตสฺส อิมินาว นีหาเรน จตฺตาโร มาสา วีติวตฺตาฯ โส จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อุภโตโกฏิกํ ปญฺหํ นาม อทฺทสฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘กิํวาที ภว’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิฯ สเจ ‘กิริยวาทิมฺหี’ติ วกฺขติ, ‘สพฺพากุสลานํ นาม ตุมฺเห กิริยํ วเทถา’ติ นํ นิคฺคณฺหิสฺสามิฯ สเจ ‘อกิริยวาทิมฺหี’ติ วกฺขติ, ‘กุสลธมฺมานํ นาม ตุมฺเห อกิริยํ วเทถา’ติ นํ นิคฺคณฺหิสฺสามิฯ อิทญฺหิ อุภโตโกฏิกํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ เนว อุคฺคิลิตุํ สกฺขิสฺสติ น นิคฺคิลิตุํฯ เอวํ มม ชโย ภวิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส ปราชโย’’ติ อุฏฺฐาย อปฺโผเฏตฺวา ภูมิฆรา นิกฺขมฺม ‘‘เอวรูปํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺเตน น เอกเกน คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ นคเร โฆสนํ กาเรตฺวา สกลนาคเรหิ ปริวุโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ กิํวาทีติ กิํลทฺธิโกฯ กิมกฺขายีติ กิํ นาม สาวกานํ ปฏิปทํ อกฺขายีติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา จตูหิ มาเสหิ ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา ‘‘ทิฏฺโฐ เม สมณสฺส โคตมสฺส ปราชยปญฺโห’’ติ มานํ ปคฺคยฺห อาคตภาวํ ญตฺวา เอกปเทเนว ตํ ปญฺหํ ภินฺทนฺโต กิริยวาที จาหํ, พฺราหฺมณาติอาทิมาหฯ อถ พฺราหฺมโณ อตฺตโน มานํ อปเนตฺวา ภควนฺตํ อายาจนฺโต ยถากถํ ปนาติอาทิมาหฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

[36] จตุตฺเถ ทกฺขิเณยฺยาติ ทกฺขิณา วุจฺจติ ทานํ, ตสฺส ปฏิคฺคหณยุตฺตา กติ ปุคฺคลาติ ปุจฺฉติฯ เสโขติ อิมินา สตฺต เสกฺเข ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ สีลวนฺตปุถุชฺชโนปิ โสตาปนฺเนเนว สงฺคหิโตฯ อาหุเนยฺยา ยชมานานํ โหนฺตีติ ทานํ ททนฺตานํ อาหุนสฺส อรหา ทานปฏิคฺคาหกา นาม โหนฺตีติ อตฺโถฯ เขตฺตนฺติ วตฺถุ ปติฏฺฐา, ปุญฺญสฺส วิรุหนฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ

[37] ปญฺจเม ปุพฺพาราเมติ สาวตฺถิโต ปุรตฺถิมทิสาภาเค อาราเมฯ มิคารมาตุปาสาเทติ วิสาขาย อุปาสิกาย ปาสาเทฯ สา หิ มิคารเสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตาปิ, สพฺพเชฏฺฐกสฺส ปุตฺตสฺส อยฺยกเสฏฺฐิโนว สมานนามกตฺตาปิ มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ ตาย การิโต สหสฺสคพฺโภ ปาสาโท มิคารมาตุปาสาโท นามฯ

เถโร ตสฺมิํ วิหรติฯ ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโตติ ตสฺมิํ ปาสาเท วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรฯ

ภิกฺขู อามนฺเตสีติ กสฺมิํ กาเล อามนฺเตสิ? กานิจิ หิ สุตฺตานิ ปุเรภตฺเต ภาสิตานิ อตฺถิ, กานิจิ ปจฺฉาภตฺเต, กานิจิ ปุริมยาเม, กานิจิ มชฺฌิมยาเม, กานิจิ ปจฺฉิมยาเมฯ อิทํ ปน สมจิตฺตปฏิปทาสุตฺตํ ปจฺฉาภตฺเต ภาสิตํฯ ตสฺมา สายนฺหสมเย อามนฺเตสิฯ

น เกวลํ เจตํ เถเรเนว ภาสิตํ, ตถาคเตนาปิ ภาสิตํฯ กตฺถ นิสีทิตฺวาติ? วิสาขาย รตนปาสาเท นิสีทิตฺวาฯ ตถาคโต หิ ปฐมโพธิยํ วีสติ วสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว คนฺตฺวา วสิฯ ปฐมํ อนฺโตวสฺสญฺหิ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อฏฺฐารส มหาพฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยตฺวา พาราณสิํ อุปนิสฺสาย อิสิปตเน วสิฯ ทุติยํ อนฺโตวสฺสํ ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน, ตติยจตุตฺถานิปิ ตตฺเถว, ปญฺจมํ อนฺโตวสฺสํ เวสาลิํ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ, ฉฏฺฐํ อนฺโตวสฺสํ มกุลปพฺพเต, สตฺตมํ ตาวติํสภวเน, อฏฺฐมํ ภคฺเค สุสุมารคิรํ นิสฺสาย เภสกฬาวเน, นวมํ โกสมฺพิยํ, ทสมํ ปาลิเลยฺยเก วนสณฺเฑ, เอกาทสมํ นาลายํ พฺราหฺมณคาเม, ทฺวาทสมํ เวรญฺชายํ, เตรสมํ จาลิยปพฺพเต, จุทฺทสมํ เชตวเน, ปญฺจทสมํ กปิลวตฺถุสฺมิํ, โสฬสมํ อาฬวกํ ทเมตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปาเยตฺวา อาฬวิยํ, สตฺตรสมํ ราชคเหเยว, อฏฺฐารสมํ จาลิยปพฺพเตเยว, ตถา เอกูนวีสติมํ, วีสติมํ ปน อนฺโตวสฺสํ ราชคหํเยว อุปนิสฺสาย วสิฯ เอวํ วีสติ วสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว วสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย ปน ทฺเว เสนาสนานิ ธุวปริโภคานิ อกาสิฯ กตรานิ ทฺเว? เชตวนญฺจ ปุพฺพารามญฺจฯ กสฺมา? ทฺวินฺนํ กุลานํ คุณมหนฺตตายฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ วิสาขาย จ คุณํ สนฺธาย คุณํ ปฏิจฺจ สตฺถา ตานิ เสนาสนานิ ธุวปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ อุตุวสฺสํ จาริกํ จริตฺวาปิ หิ อนฺโตวสฺเส ทฺวีสุเยว เสนาสเนสุ วสติฯ

เอวํ วสนฺโต ปน เชตวเน รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ปุพฺพาราเม ทิวาวิหารํ กโรติฯ ปุพฺพาราเม รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส ปาจีนทฺวาเรน สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวเน ทิวาวิหารํ กโรติฯ ตสฺมิํ ปน ทิวเส สมฺมาสมฺพุทฺโธ เชตวเนเยว วสิฯ ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺตสฺส จสฺส ปญฺจวิธกิจฺจํ อวิชหิตเมว โหติฯ ตํ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ เตสุ กิจฺเจสุ ปจฺฉิมยามกิจฺจกาเล ภควา โลกํ โอโลเกนฺโต สาวตฺถิวาสีนญฺจ สมนฺตา จ สาวตฺถิยา คาวุตอฑฺฒโยชนโยชนปรเม ฐาเน อปริมาณานํ สตฺตานํ อภิสมยภาวํ อทฺทสฯ

ตโต ‘‘กสฺมิํ นุ โข กาเล อภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘สายนฺหสมเย’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยิ นุ โข กเถนฺเต อภิสมโย ภวิสฺสติ, สาวเก กเถนฺเต ภวิสฺสตี’’ติ ‘‘สาริปุตฺตตฺเถเร กเถนฺเต ภวิสฺสตี’’ติ อทฺทสฯ ตโต ‘‘กตฺถ นิสีทิตฺวา กเถนฺเต ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘วิสาขาย รตนปาสาเท นิสีทิตฺวา’’ติ ทิสฺวา ‘‘พุทฺธานํ นาม ตโย สาวกสนฺนิปาตา โหนฺติ, อคฺคสาวกานํ เอโกฯ เตสุ อชฺช ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส สาวกสนฺนิปาโต ภวิสฺสตี’’ติ อทฺทสฯ ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา นิวตฺถนิวาสโน สุคตจีวรํ ปารุปิตฺวา เสลมยปตฺตํ อาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา วาตปฺปหตา วิย นาวา ปฏินิวตฺติตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา พหิทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ตโต อสีติ มหาสาวกา ภิกฺขุนิปริสา อุปาสกปริสา อุปาสิกาปริสาติ จตสฺโส ปริสา สตฺถารํ ปริวารยิํสุฯ

สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘สาริปุตฺต, ตยา ปุพฺพารามํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ตว จ ปริสํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร อตฺตโน ปริวาเรหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ปุพฺพารามํ อคมาสิฯ เอเตเนว นิยาเมน อสีติ มหาสาวเก ปุพฺพารามเมว เปเสตฺวา สยํ เอเกน อานนฺทตฺเถเรเนว สทฺธิํ เชตวนํ อคมาสิฯ อานนฺทตฺเถโรปิ วิหาเร สตฺถุ วตฺตํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ปุพฺพารามํ คจฺฉามิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ

เอวํ กโรหิ อานนฺทาติฯ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตตฺเถว อคมาสิฯ สตฺถา เอกโกว เชตวเน โอหีโนฯ

ตํ ทิวสญฺหิ จตสฺโส ปริสา เถรสฺเสว ธมฺมกถํ โสตุกามา อเหสุํฯ โกสลมหาราชาปิ พลกาเยน ปริวุโต ปุพฺพารามเมว คโตฯ ตถา ปญฺจสตอุปาสกปริวาโร อนาถปิณฺฑิโกฯ วิสาขา ปน มหาอุปาสิกา ทฺวีหิ ชงฺฆสหสฺเสหิ ปริวุโต อคมาสิฯ สตฺตปณฺณาสาย กุลสตสหสฺสานํ วสนฏฺฐาเน สาวตฺถินคเร เคหปาลกทารเก ฐเปตฺวา เสสชโน คนฺธจุณฺณมาลาทีนิ คเหตฺวา ปุพฺพารามเมว อคมาสิฯ จตูสุ ทฺวารคาเมสุ คาวุตอฑฺฒโยชนโยชนปรมฏฺฐาเน สพฺเพเยว มนุสฺสา คนฺธจุณฺณมาลาทิหตฺถา ปุพฺพารามเมว อคมํสุฯ สกลวิหาโร มิสฺสกปุปฺเผหิ อภิกิณฺโณ วิย อโหสิฯ

ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโรปิ โข วิหารํ คนฺตฺวา วิหารปริเวเณ องฺคณฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ภิกฺขู เถรสฺส อาสนํ ปญฺญาปยิํสุฯ เถโร ตตฺถ นิสีทิตฺวา อุปฏฺฐากตฺเถเรน วตฺเต กเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ กตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา สมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิฯ โส ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อจิรวติํ คนฺตฺวา รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ โอติณฺณติตฺเถเนว อุตฺตริตฺวา นิวตฺถนิวาสโน สงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนน โอตริตฺวา สรีเร รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา เถรํ ปริวารยิํสุฯ อนฺโตวิหาเรปิ เถรสฺส ธมฺมาสนํ ปญฺญาปยิํสุฯ จตสฺโสปิ ปริสา อตฺตโน อตฺตโน โอกาสํ ญตฺวา มคฺคํ ฐเปตฺวา นิสีทิํสุฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา สีหมตฺถกปฺปติฏฺฐิเต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต รตนปลฺลงฺเก จิตฺตพีชนิํ คเหตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิฯ นิสีทิตฺวา ปริสํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มหตี วตายํ ปริสา, อิมิสฺสา น อปฺปมตฺติกา ปริตฺตกธมฺมเทสนา อนุจฺฉวิกา, กตรธมฺมเทสนา นุ โข อนุจฺฉวิกา ภวิสฺสตี’’ติ ตีณิ ปิฏกานิ อาวชฺชมาโน อิมํ สํโยชนปริยาย ธมฺมเทสนํ อทฺทสฯ

เอวํ เทสนํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ เทเสตุกาโม ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโส, ภิกฺขเวติฯ อาวุโสติ หิ อวตฺวา, ภิกฺขเวติ วจนํ พุทฺธาลาโป นาม โหติ, อยํ ปนายสฺมา ‘‘ทสพเลน สมานํ อาลปนํ น กริสฺสามี’’ติ สตฺถุ คารววเสน สาวกาลาปํ กโรนฺโต, ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ อาหฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนญฺจ, อาวุโส, ปุคฺคลํ เทเสสฺสามิ พหิทฺธาสํโยชนญฺจา’’ติ ธมฺมเทสนาปทํ อโวจฯ

ตสฺมิํ ปน รตนปาสาเท อธิวตฺโถ เอโก โสตาปนฺโน เทวปุตฺโต อตฺถิ, โส พุทฺเธหิ วา สาวเกหิ วา เทสนาย อารทฺธมตฺตายเยว ชานาติ – ‘‘อยํ เทสนา อุตฺตานิกา ภวิสฺสติ, อยํ คมฺภีราฯ อยํ ฌานนิสฺสิตา ภวิสฺสติ, อยํ วิปสฺสนานิสฺสิตาฯ อยํ มคฺคนิสฺสิตา อยํ ผลนิสฺสิตา, อยํ นิพฺพานนิสฺสิตา’’ติฯ โส ตสฺมิมฺปิ ทิวเส เถเรน เทสนาย อารทฺธมตฺตาย เอวํ อญฺญาสิ – ‘‘เยน นีหาเรน มยฺหํ อยฺเยน ธมฺมเสนาปตินา สาริปุตฺตตฺเถเรน เทสนา อารทฺธา, อยํ เทสนา วิปสฺสนาคาฬฺหา ภวิสฺสติ, ฉหิ มุเขหิ วิปสฺสนํ กเถสฺสติฯ เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติ, โสตาปนฺนาทีนํ ปน เทวมนุสฺสานํ ปริจฺเฉโท น ภวิสฺสติฯ เทสนาย อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มยฺหํ อยฺยสฺส สาธุการํ ทสฺสามี’’ติ เทวานุภาเวน มหนฺตํ สทฺทํ กตฺวา – ‘‘สาธุ สาธุ อยฺยา’’ติ อาหฯ

เทวราเชน สาธุกาเร ทินฺเน ปริวารกปาสาทสหสฺเส อธิวตฺถา เทวตา สพฺพาว สาธุการํ อทํสุฯ ตาสํ สาธุการสทฺเทน สพฺพา ปุพฺพาราเม วสนเทวตา, ตาสํ สทฺเทน คาวุตมตฺเต เทวตา, ตโต อฑฺฒโยชเน โยชเนติ เอเตนุปาเยน เอกจกฺกวาเฬ, ทฺวีสุ จกฺกวาเฬสุ, ตีสุ จกฺกวาเฬสูติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตา สาธุการมทํสุฯ ตาสํ สาธุการสทฺเทน ปถวิฏฺฐกนาคา จ อากาสฏฺฐกเทวตา จฯ

ตโต อพฺภวลาหกา, อุณฺหวลาหกา, สีตวลาหกา, วสฺสวลาหกา, จาตุมหาราชิกา จตฺตาโร มหาราชาโน, ตาวติํสา เทวตา, สกฺโก เทวราชา, ยามา เทวตา, สุยาโม เทวราชา , ตุสิตา เทวตา, สนฺตุสิโต เทวราชา, นิมฺมานรตี เทวตา, สุนิมฺมิโต เทวราชา, วสวตฺตี เทวตา, วสวตฺตี เทวราชา, พฺรหฺมปาริสชฺชา, พฺรหฺมปุโรหิตา, มหาพฺรหฺมาโน, ปริตฺตาภา, อปฺปมาณาภา, อาภสฺสรา, ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณสุภา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลา, อวิหา, อตปฺปา, สุทสฺสา, สุทสฺสี, อกนิฏฺฐา เทวตาติ อสญฺเญ จ อรูปาวจรสตฺเต จ ฐเปตฺวา โสตายตนปวตฺติฏฺฐาเน สพฺพา เทวตา สาธุการมทํสุฯ

ตโต ขีณาสวมหาพฺรหฺมาโน – ‘‘มหา วตายํ สาธุการสทฺโท, ปถวิตลโต ปฏฺฐาย ยาว อกนิฏฺฐโลกํ อาคโต, กิมตฺถํ นุ โข เอโส’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร ปุพฺพาราเม วิสาขาย รตนปาสาเท นิสีทิตฺวา สํโยชนปริยายธมฺมเทสนมารภิ, อมฺเหหิปิ ตตฺถ กายสกฺขีหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ อคมํสุฯ ปุพฺพาราโม เทวตาหิ ปริปุณฺโณ, สมนฺตา ปุพฺพารามสฺส คาวุตํ อฑฺฒโยชนํ, โยชนนฺติ สกลจกฺกวาฬํ เหฏฺฐา ปถวิตเลน ติริยํ จกฺกวาฬปริยนฺเตน ปริจฺฉินฺนํ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติตาหิ เทวตาหิ นิรนฺตรมโหสิ, อารคฺคนิตุทนมตฺเต ฐาเน อุปริมโกฏิยา สฏฺฐิ เทวตา สุขุมตฺตภาเว มาเปตฺวา อฏฺฐํสุฯ

อถายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘มหนฺตํ วติทํ หลาหลํ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ฐิตานํ เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตภาวํ อทฺทสฯ อถ ยสฺมา พุทฺธานํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิ, ปริสปริมาเณเนว ปสฺสนฺติ เจว สทฺทญฺจ สาเวนฺติฯ สาวกานํ ปน อธิฏฺฐานํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา เถโร สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย มหคฺคตจิตฺเตน อธิฏฺฐาสิ – ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา ปริสา สพฺพาปิ มํ ปสฺสตุ, ธมฺมญฺจ เม เทเสนฺตสฺส สทฺทํ สุณาตู’’ติฯ อธิฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย ทกฺขิณชาณุปสฺเส จ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยญฺจ นิสีทิตฺวา ‘‘ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร นาม กีทิโส ทีโฆ รสฺโส สาโม โอทาโต’’ติ วตฺตพฺพการณํ นาโหสิ, สพฺเพสมฺปิ สพฺพทิสาสุ นิสินฺนานํ อภิมุเขเยว ปญฺญายิตฺถ, นภมชฺเฌ ฐิตจนฺโท วิย อโหสิฯ

ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสาปิสฺส ทกฺขิณชาณุปสฺเส จ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยญฺจ นิสินฺนา สพฺเพ เอกกํเสเนว สทฺทํ สุณิํสุฯ

เอวํ อธิฏฺฐหิตฺวา เถโร อชฺฌตฺตสํโยชนญฺจ, อาวุโสติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตนฺติ กามภโวฯ พหิทฺธาติ รูปารูปภโวฯ กิญฺจาปิ หิ สตฺตา กามภเว อปฺปํ กาลํ วสนฺติ กปฺปสฺส จตุตฺถเมว โกฏฺฐาสํ, อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ กามภโว สุญฺโญ โหติ ตุจฺโฉ, รูปภเว พหุํ กาลํ วสนฺติ, ตถาปิ เตสํ ยสฺมา กามภเว จุติปฏิสนฺธิโย พหุกา โหนฺติ, อปฺปกา รูปารูปภเวสุฯ ยตฺถ จ จุติปฏิสนฺธิโย พหุกา, ตตฺถ อาลโยปิ ปตฺถนาปิ อภิลาโสปิ พหุ โหติฯ ยตฺถ อปฺปา, ตตฺถ อปฺโปฯ ตสฺมา กามภโว อชฺฌตฺตํ นาม ชาตํ, รูปารูปภวา พหิทฺธา นามฯ อิติ อชฺฌตฺตสงฺขาเต กามภเว ฉนฺทราโค อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม, พหิทฺธาสงฺขาเตสุ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค พหิทฺธาสํโยชนํ นามฯ โอรมฺภาคิยานิ วา ปญฺจ สํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม, อุทฺธมฺภาคิยานิ ปญฺจ พหิทฺธาสํโยชนํ นามฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ ฯ อุทฺธํ วุจฺจติ รูปารูปธาตุ, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ อุทฺธํ ภชนฺตีติ อุทฺธมฺภาคิยานิฯ

เอวํ วุตฺตปฺปเภเทน อชฺฌตฺตสํโยชเนน สํยุตฺโต ปุคฺคโล อชฺฌตฺตสํโยชโน, พหิทฺธาสํโยชเนน สํยุตฺโต ปุคฺคโล พหิทฺธาสํโยชโนฯ อุภยมฺปิ เจตํ น โลกิยสฺส วฏฺฏนิสฺสิตมหาชนสฺส นามํฯ เยสํ ปน ภโว ทฺเวธา ปริจฺฉินฺโน, เตสํ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ อริยสาวกานํ เอตํ นามํฯ ยถา หิ มหาอรญฺเญ ขทิรวนสาลวนาทีนิ ถมฺโภ ตุลาสงฺฆาโฏติ นามํ น ลภนฺติ, ขทิรวนํ สาลวนนฺติ นามเมว ลภนฺติฯ ยทา ปน ตโต รุกฺขา ติณฺหาย กุฐาริยา ฉินฺทิตฺวา ถมฺภาทิสณฺฐาเนน ตจฺฉิตา โหนฺติ, ตทา ถมฺโภ ตุลาสงฺฆาโฏติ นามํ ลภนฺติฯ เอวเมวํ อปริจฺฉินฺนภโว พหลกิเลโส ปุถุชฺชโน เอตํ นามํ น ลภติ, ภวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กิเลเส ตนุเก กตฺวา ฐิตา โสตาปนฺนาทโยว ลภนฺติฯ

อิมสฺส จ ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ อิทํ วจฺฉกสาโลปมํ เวทิตพฺพํฯ

วจฺฉกสาลํ หิ กตฺวา อนฺโต ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา วจฺฉเก โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา เตสุ อุปนิพนฺธนฺติ, โยตฺเตสุ อปฺปโหนฺเตสุ กณฺเณสุปิ คเหตฺวา ตตฺถ วจฺฉเก ปเวเสนฺติ, อนฺโตสาลาย โอกาเส อปฺปโหนฺเต พหิ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวาปิ เอวเมว กโรนฺติฯ ตตฺถ โกจิ อนฺโตพทฺโธ วจฺฉโก พหินิปนฺโน โหติ, โกจิ พหิพทฺโธ อนฺโตนิปนฺโน, โกจิ อนฺโตพทฺโธ อนฺโตว นิปนฺโน, โกจิ พหิพทฺโธ พหิเยว นิปนฺโนฯ โกจิ อนฺโตปิ อพทฺโธว จรติ, พหิปิ อพทฺโธวฯ ตตฺถ อนฺโตพทฺธสฺส พหินิปนฺนสฺส พนฺธนํ ทีฆํ โหติฯ โส หิ อุณฺหาทิปีฬิโต นิกฺขมิตฺวา พหิ วจฺฉกานํ อพฺภนฺตเร นิปชฺชติฯ พหิพทฺเธ อนฺโตนิปนฺเนปิ เอเสว นโยฯ โย ปน อนฺโตพทฺโธ อนฺโตนิปนฺโน, ตสฺส พนฺธนํ รสฺสํ โหติฯ พหิพทฺเธ พหินิปนฺเนปิ เอเสว นโยฯ อุโภปิ หิ เต ทิวสมฺปิ ขาณุกํ อนุปริคนฺตฺวา ตตฺเถว สยนฺติฯ โย ปน อนฺโต อพทฺโธ ตตฺเถว วจฺฉกานํ อนฺตเร วิจรติฯ อยํ สีลวา วจฺฉโก กณฺเณ คเหตฺวา วจฺฉกานํ อนฺตเร วิสฺสฏฺโฐ ทิวสมฺปิ อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา ตตฺเถว จรติฯ พหิ อพทฺเธ ตตฺเถว วิจรนฺเตปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ วจฺฉกสาลา วิย ตโย ภวา เวทิตพฺพาฯ วจฺฉกสาลายํ ขาณุกา วิย อวิชฺชาขาณุโกฯ วจฺฉกพนฺธนโยตฺตํ วิย ทส สํโยชนานิฯ วจฺฉกา วิย ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตา ฯ อนฺโตพทฺโธ พหิสยิตวจฺฉโก วิย รูปารูปภเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโนฯ เต หิ กิญฺจาปิ ตตฺเถว วสนฺติ, สํโยชนํ ปน เตสํ กามาวจรูปนิพทฺธเมวฯ เกนฏฺเฐน? อปฺปหีนฏฺเฐนฯ รูปารูปภเวสุ ปุถุชฺชโนปิ เอเตเหว สงฺคหิโตฯ โสปิ หิ กิญฺจาปิ ตตฺถ วสติ, สํโยชนํ ปนสฺส กามาวจรูปนิพทฺธเมวฯ พหิพทฺโธ อนฺโตสยิตวจฺฉโก วิย กามาวจเร อนาคามีฯ โส หิ กิญฺจาปิ กามาวจเร วสติ, สํโยชนํ ปนสฺส รูปารูปภวูปนิพทฺธเมวฯ อนฺโตพทฺโธ อนฺโตนิปนฺโน วิย กามาวจเร โสตาปนฺนสกทาคามิโนฯ เต หิ สยมฺปิ กามาวจเร วสนฺติ, สํโยชนมฺปิ เตสํ กามาวจรูปนิพทฺธเมวฯ พหิพทฺโธ พหินิปนฺโน วิย รูปารูปภเวสุ อนาคามีฯ โส หิ สยมฺปิ ตตฺถ วสติ, สํโยชนมฺปิสฺส รูปารูปภวูปนิพทฺธเมวฯ อนฺโตอพทฺโธ อนฺโตวิจรณวจฺฉโก วิย กามาวจเร ขีณาสโวฯ

พหิอพทฺโธ พหิวิจรณวจฺฉโก วิย รูปารูปภเว ขีณาสโวฯ สํโยชเนสุ ปน สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโสติ อิมานิ ตีณิ คจฺฉนฺตํ นิวาเรนฺติ, คตํ ปฏิอาเนนฺติฯ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ อิมานิ ปน ทฺเว สํโยชนานิ สมาปตฺติยา วา อวิกฺขมฺเภตฺวา มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺทิตฺวา รูปารูปภเว นิพฺพตฺติตุํ น สกฺโกติฯ

กตโม จาวุโสติ อิทํ เถโร ยถา นาม ปุริโส ทฺเว รตนเปฬา ปสฺเส ฐเปตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ทฺเว หตฺเถ ปูเรตฺวา สตฺตวิธํ รตนํ ภาเชตฺวา ทเทยฺย, เอวํ ปฐมํ รตนเปฬํ ทตฺวา ทุติยมฺปิ ตเถว ทเทยฺยฯ เอวเมวํ ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนญฺจ, อาวุโส, ปุคฺคลํ เทเสสฺสามิ พหิทฺธาสํโยชนญฺจา’’ติ อิมานิ ทฺเว ปทานิ มาติกาวเสน ฐเปตฺวา อิทานิ อฏฺฐวิธาย ปริสาย ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ วิตฺถารกถํ อารภิฯ

ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สีลวา โหตีติ จตุปาริสุทฺธิสีเลหิ สีลสมฺปนฺโน โหติฯ อิติ เถโร เอตฺตาวตา จ กิร จตุปาริสุทฺธิสีลํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ อิมินา ตตฺถ เชฏฺฐกสีลํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสสีติ ทีปวิหารวาสี สุมฺมตฺเถโร อาหฯ อนฺเตวาสิโก ปนสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร อาห – ‘‘อุภยตฺถาปิ ปาติโมกฺขสํวโรว วุตฺโตฯ ปาติโมกฺขสํวโรเยว หิ สีลํ, อิตรานิ ปน ตีณิ สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม อตฺถี’’ติ อนนุชานนฺโต อุตฺตริ อาห – อินฺทฺริยสํวโร นาม ฉทฺวารรกฺขามตฺตกเมว, อาชีวปาริสุทฺธิ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกํ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตํ ปฏิลทฺธปจฺจเย ‘‘อิทมตฺถ’’นฺติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนมตฺตกํ, นิปฺปริยาเยน ปน ปาติโมกฺขสํวโรว สีลํ ฯ ยสฺส โส ภินฺโน, อยํ ฉินฺนสีโส วิย ปุริโส หตฺถปาเท เสสานิ รกฺขิสฺสตีติ น วตฺตพฺโพฯ ยสฺส ปน โส อโรโค, อยํ อจฺฉินฺนสีโส วิย ปุริโส ชีวิตํ เสสานิ ปุน ปากติกานิ กตฺวา รกฺขิตุํ สกฺโกติฯ ตสฺมา สีลวาติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรํ อุทฺทิสิตฺวา ตํ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิมาหาติฯ

ตตฺถ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโตฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺโนฯ อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุฯ วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุฯ ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสีฯ สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวาฯ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขติฯ อปิจ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํกิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺฐาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา วาจสิกํ วา, ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน สพฺพาเนตานิ ปาติโมกฺขสํวราทีนิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.14 อาทโย) วุตฺตานิ, จตุปาริสุทฺธิสีลญฺจ สพฺพากาเรน วิภชิตฺวา ทสฺสิตํฯ อญฺญตรํ เทวนิกายนฺติ ฉสุ กามาวจรเทวฆฏาสุ อญฺญตรํ เทวฆฏํฯ อาคามี โหตีติ เหฏฺฐา อาคามี โหติฯ อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถตฺตํ มานุสกปญฺจกฺขนฺธภาวเมว อาคนฺตา โหติฯ ตตฺรูปปตฺติโก วา อุปรูปปตฺติโก วา น โหติ, ปุน เหฏฺฐาคามีเยว โหตีติ ทสฺเสติฯ อิมินา องฺเคน สุกฺขวิปสฺสกสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกภิกฺขุโน เหฏฺฐิมํ มคฺคทฺวยญฺเจว ผลทฺวยญฺจ กถิตํฯ

อญฺญตรํ สนฺตํ เจโตวิมุตฺตินฺติ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ อญฺญตรํ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติํฯ สา หิ ปจฺจนีกกิเลสานํ สนฺตตฺตา สนฺตา, เตเหว จ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ วุจฺจติฯ อญฺญตรํ เทวนิกายนฺติ ปญฺจสุ สุทฺธาวาสเทวนิกาเยสุ อญฺญตรํฯ อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ ปุน อิมํ ปญฺจกฺขนฺธภาวํ อนาคนฺตา, เหฏฺฐูปปตฺติโก น โหติ, อุปรูปปตฺติโก วา โหติ ตตฺเถว วา ปรินิพฺพายีติ ทสฺเสติฯ อิมินา องฺเคน สมาธิกมฺมิกสฺส ภิกฺขุโน ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ กถิตานิฯ

กามานํเยว นิพฺพิทายาติ ทุวิธานมฺปิ กามานํ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺฐนตฺถายฯ วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถายฯ นิโรธายาติ อปฺปวตฺติกรณตฺถายฯ ปฏิปนฺโน โหตีติ ปฏิปตฺติํ ปฏิปนฺโน โหติฯ เอตฺตาวตา โสตาปนฺนสฺส จ สกทาคามิโน จ ปญฺจกามคุณิกราคกฺขยตฺถาย อนาคามิมคฺควิปสฺสนา กถิตา โหติฯ ภวานํเยวาติ ติณฺณํ ภวานํฯ อิมินา อนาคามิโน ภวราคกฺขยตฺถาย อรหตฺตมคฺควิปสฺสนา กถิตา โหติฯ

ตณฺหากฺขยาย ปฏิปนฺโน โหตีติ อิมินาปิ โสตาปนฺนสกทาคามีนํเยว ปญฺจกามคุณิกตณฺหากฺขยกรณตฺถํ อนาคามิมคฺควิปสฺสนา กถิตาฯ โส โลภกฺขยายาติ อิมินาปิ อนาคามิโน ภวโลภกฺขยตฺถาย อรหตฺตมคฺควิปสฺสนาว กถิตาฯ อญฺญตรํ เทวนิกายนฺติ สุทฺธาวาเสสฺเวว อญฺญตรํ เทวนิกายํฯ อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ ขนฺธปญฺจกภาวํ อนาคนฺตา, เหฏฺฐูปปตฺติโก น โหติ, อุปรูปปตฺติโก วา โหติ, ตตฺเถว วา ปรินิพฺพายติฯ

อิติ ปฐเมน องฺเคน สุกฺขวิปสฺสกสฺส ธาตุกมฺมฏฺฐานิกภิกฺขุโน เหฏฺฐิมานิ ทฺเว มคฺคผลานิ กถิตานิ, ทุติเยน สมาธิกมฺมิกสฺส ตีณิ มคฺคผลานิ, ‘‘โส กามาน’’นฺติ อิมินา โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปญฺจกามคุณิกราคกฺขยาย อุปริ อนาคามิมคฺควิปสฺสนา, ‘‘โส ภวานํเยวา’’ติ อิมินา อนาคามิสฺส อุปริ อรหตฺตมคฺควิปสฺสนา, ‘‘โส ตณฺหากฺขยายา’’ติ อิมินา โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปญฺจกามคุณิกตณฺหากฺขยาย อุปริ อนาคามิมคฺควิปสฺสนา, ‘‘โส โลภกฺขยายา’’ติ อิมินา อนาคามิโน ภวโลภกฺขยาย อุปริ อรหตฺตมคฺควิปสฺสนา กถิตาติ เอวํ ฉหิ มุเขหิ วิปสฺสนํ กเถตฺวา เทสนํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, โสตาปนฺนาทีนํ ปริจฺเฉโทว นาโหสิฯ ยถา จ อิมสฺมิํ สมาคเม, เอวํ มหาสมยสุตฺเต มงฺคลสุตฺเต จ จูฬราหุโลวาทสุตฺเต จ โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, โสตาปนฺนาทีนํ เทวมนุสฺสานํ ปริจฺเฉโท นาโหสิฯ

สมจิตฺตา เทวตาติ จิตฺตสฺส สุขุมภาวสมตาย สมจิตฺตาฯ สพฺพาปิ หิ ตา อตฺตโน อตฺตภาเว สุขุเม จิตฺตสริกฺขเก กตฺวา มาเปสุํฯ เตน สมจิตฺตา นาม ชาตาฯ อปเรนปิ การเณน สมจิตฺตา – ‘‘เถเรน สมาปตฺติ ตาว กถิตา, สมาปตฺติถาโม ปน น กถิโตฯ มยํ ทสพลํ ปกฺโกสิตฺวา สมาปตฺติยา ถามํ กถาเปสฺสามา’’ติ สพฺพาปิ เอกจิตฺตา อเหสุนฺติปิ สมจิตฺตาฯ

อปรมฺปิ การณํ – ‘‘เถเรน เอเกน ปริยาเยน สมาปตฺติปิ สมาปตฺติถาโมปิ กถิโต, โก นุ โข อิมํ สมาคมํ สมฺปตฺโต, โก น สมฺปตฺโต’’ติ โอโลกยมานา ตถาคตสฺส อสมฺปตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘มยํ ตถาคตํ ปกฺโกสิตฺวา ปริสํ ปริปุณฺณํ กริสฺสามา’’ติ สพฺพาปิ เอกจิตฺตา อเหสุนฺติปิ สมจิตฺตาฯ อปรมฺปิ การณํ – อนาคเต โกจิเทว ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา เทโว วา มนุสฺโส วา ‘‘อยํ เทสนา สาวกภาสิตา’’ติ อคารวํ กเรยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปกฺโกสิตฺวา อิมํ เทสนํ สพฺพญฺญุภาสิตํ กริสฺสามฯ เอวํ อนาคเต ครุภาวนียา ภวิสฺสตีติ สพฺพาว เอกจิตฺตา อเหสุนฺติปิ สมจิตฺตาฯ อปรมฺปิ การณํ – สพฺพาปิ หิ ตา เอกสมาปตฺติลาภินิโย วา อเหสุํ เอการมฺมณลาภินิโย วาติ เอวมฺปิ สมจิตฺตาฯ

หฏฺฐาติ ตุฏฺฐปหฏฺฐา อาโมทิตา ปโมทิตาฯ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโตฯ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ น เถรสฺส อนุกมฺปํ การุญฺญํ อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ, น จ อิมสฺมิํ ฐาเน เถรสฺส อนุกมฺปิตพฺพกิจฺจํ อตฺถิฯ ยสฺมิํ หิ ทิวเส เถโร สูกรขตเลณทฺวาเร ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนากมฺมฏฺฐาเน (ม. นิ. 2.206) กถิยมาเน ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา สตฺถารํ พีชมาโน ฐิโต ปรสฺส วฑฺฒิตโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ขุทํ วิโนเทนฺโต วิย ปรสฺส สชฺชิตปสาธนํ สีเส ปฏิมุญฺจนฺโต วิย จ สาวกปารมิญาณสฺส นิปฺปเทสโต มตฺถกํ ปตฺโต, ตสฺมิํเยว ทิวเส ภควตา อนุกมฺปิโต นามฯ อวเสสานํ ปน ตํ ฐานํ สมฺปตฺตานํ เทวมนุสฺสานํ อนุกมฺปํ อุปาทาย คจฺฉตุ ภควาติ ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ

พลวา ปุริโสติ ทุพฺพโล หิ ขิปฺปํ สมิญฺชนปสารณํ กาตุํ น สกฺโกติ, พลวาว สกฺโกติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ สมฺมุเข ปาตุรโหสีติ สมฺมุขฏฺฐาเน ปุรโตเยว ปากโฏ อโหสิฯ ภควา เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘อิธ สาริปุตฺตา’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน อาคมนการณํ อโวจฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สเจ โกจิ พาโล อกตญฺญู ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เอวํ จินฺเตยฺย – ‘สาริปุตฺตตฺเถโร มหนฺตํ ปริสํ อลตฺถ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอตฺตกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อุสูยาย ปริสํ อุฏฺฐาเปตุํ อาคโต’ติฯ โส อิมํ มยิ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺยา’’ติฯ อถตฺตโน อาคมนการณํ กเถนฺโต เอตํ ‘‘อิธ สาริปุตฺตา’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

เอวํ อตฺตโน อาคมนการณํ กเถตฺวา อิทานิ สมาปตฺติยา ถามํ กเถตุํ ตา โข ปน, สาริปุตฺต, เทวตา ทสปิ หุตฺวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสวเสน วา อตฺถํ อาหริตุํ วฏฺฏติ สมาปตฺติวเสน วาฯ ยสวเสน ตาว มเหสกฺขา เทวตา ทส ทส เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุ, ตาหิ อปฺเปสกฺขตรา วีสติ วีสติ เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุ, ตาหิ อปฺเปสกฺขตรา…เป.… สฏฺฐิ สฏฺฐิ เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุฯ สมาปตฺติวเสน ปน ยาหิ ปณีตา สมาปตฺติ ภาวิตา, ตา สฏฺฐิ สฏฺฐิ เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุฯ ยาหิ ตโต หีนตรา, ตา ปญฺญาส ปญฺญาส…เป.… ยาหิ ตโต หีนตรา สมาปตฺติ ภาวิตา…เป.… ตา ทส ทส เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุฯ ยาหิ วา หีนา ภาวิตา, ตา ทส ทส เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุฯ ยาหิ ตโต ปณีตตรา ภาวิตา, ตา วีสติ วีสติฯ ยาหิ ตโต ปณีตตรา…เป.… ตา สฏฺฐิ สฏฺฐิ เอกฏฺฐาเน อฏฺฐํสุฯ

อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตติ อารคฺคโกฏิยา ปตนมตฺเต โอกาเสฯ น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตีติ เอวํ สมฺพาเธ ฐาเน ติฏฺฐนฺติโยปิ อญฺญมญฺญํ น พฺยาพาเธนฺติ น ฆฏฺเฏนฺติ, อสมฺปีฬา อสมฺพาธาว อเหสุํฯ ‘‘ตว หตฺโถ มํ พาธติ, ตว ปาโท มํ พาธติ, ตฺวํ มํ มทฺทนฺตี ฐิตา’’ติ วตฺตพฺพการณํ นาโหสิฯ ตตฺถ นูนาติ ตสฺมิํ ภเว นูนฯ ตถาจิตฺตํ ภาวิตนฺติ เตนากาเรน จิตฺตํ ภาวิตํฯ เยน ตา เทวตาติ เยน ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ตา เทวตา ทสปิ หุตฺวา…เป.… ติฏฺฐนฺติ, น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตีติฯ อิเธว โขติ สาสเน วา มนุสฺสโลเก วา ภุมฺมํ, อิมสฺมิํเยว สาสเน อิมสฺมิํเยว มนุสฺสโลเกติ อตฺโถฯ ตาสญฺหิ เทวตานํ อิมสฺมิํเยว มนุสฺสโลเก อิมสฺมิํเยว จ สาสเน ตํ จิตฺตํ ภาวิตํ, เยน ตา สนฺเต รูปภเว นิพฺพตฺตา, ตโต จ ปน อาคนฺตฺวา เอวํ สุขุเม อตฺตภาเว มาเปตฺวา ฐิตาฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ กสฺสปทสพลสฺส สาสเน ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตเทวตาปิ อตฺถิ, สพฺพพุทฺธานํ ปน เอกาว อนุสาสนี เอกํ สาสนนฺติ กตฺวา ‘‘อิเธว โข, สาริปุตฺตา’’ติ อญฺญพุทฺธานํ สาสนมฺปิ อิมเมว สาสนํ กโรนฺโต อาหฯ เอตฺตาวตา ตถาคเตน สมาปตฺติยา ถาโม กถิโตฯ

อิทานิ สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ ตนฺติวเสน อนุสาสนิํ กเถนฺโต ตสฺมาติห, สาริปุตฺตาติ อาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ตา เทวตา อิเธว สนฺตํ สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา สนฺเต ภเว นิพฺพตฺตา, ตสฺมาฯ สนฺตินฺทฺริยาติ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สนฺตตาย นิพฺพุตตาย ปณีตตาย สนฺตินฺทฺริยาฯ สนฺตมานสาติ มานสสฺส สนฺตตาย นิพฺพุตตาย ปณีตตาย สนฺตมานสาฯ สนฺตํเยว อุปหารํ อุปหริสฺสามาติ กายจิตฺตูปหารํ สนฺตํ นิพฺพุตํ ปณีตํเยว อุปหริสฺสามฯ สพฺรหฺมจารีสูติ สมานํ เอกุทฺเทสตาทิํ พฺรหฺมํ จรนฺเตสุ สหธมฺมิเกสุฯ เอวญฺหิ โว, สาริปุตฺต, สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา เอตฺตเกน วาเรน ภควา เทสนํ สพฺพญฺญุภาสิตํ อกาสิฯ อนสฺสุนฺติ นฏฺฐา วินฏฺฐาฯ เย อิมํ ธมฺมปริยายํ นาสฺโสสุนฺติ เย อตฺตโน ปาปิกํ ตุจฺฉํ นิรตฺถกํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย อิมํ เอวรูปํ ธมฺมเทสนํ โสตุํ น ลภิํสูติ ยถานุสนฺธินา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

[38] ฉฏฺเฐ วรณายํ วิหรตีติ วรณา นาม เอกํ นครํ, ตํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ กามราคาภินิเวสวินิพนฺธปลิเคธปริยุฏฺฐานชฺโฌสานเหตูติ กามราคาภินิเวสเหตุ, กามราควินิพนฺธเหตุ, กามราคปลิเคธเหตุ, กามราคปริยุฏฺฐานเหตุ, กามราคอชฺโฌสานเหตูติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยฺวายํ ปญฺจ กามคุเณ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ กามราโค, ตสฺสาภินิเวสาทิเหตุฯ กามราเคน อภินิวิฏฺฐตฺตา วินิพทฺธตฺตา ตสฺมิํเยว จ กามราเค มหาปงฺเก วิย ปลิเคธตฺตา อนุปวิฏฺฐตฺตา เตเนว จ กามราเคน ปริยุฏฺฐิตตฺตา คหิตตฺตา กามราเคเนว จ อชฺโฌสิตตฺตา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คหิตตฺตาติฯ ทิฏฺฐิราคาทิปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ทิฏฺฐิราโคติ ปเนตฺถ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกราโค เวทิตพฺโพฯ ปุรตฺถิเมสุ ชนปเทสูติ เถรสฺส วสนฏฺฐานโต สาวตฺถิชนปโท ปุรตฺถิมทิสาภาเค โหติ, เถโร จ นิสีทนฺโตปิ ตโตมุโขว นิสินฺโน, ตสฺมา เอวมาหฯ อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหารํ อุทาหริฯ ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ อวเสสโกติ วุจฺจติฯ

ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ , ตํ โอโฆติ วุจฺจติ, เอวเมวํ ยํ ปีติวจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อธิกํ หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา พหิ นิกฺขมติ, ตํ อุทานนฺติ วุจฺจติ, เอวรูปํ ปีติมยวจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถฯ

[39] สตฺตเม คุนฺทาวเนติ เอวํ นามเก วเนฯ อุปสงฺกมีติ ‘‘มหากจฺจานตฺเถโร กิร นาม อตฺตโน ปิตุมตฺตมฺปิ อยฺยกมตฺตมฺปิ ทิสฺวา เนว อภิวาเทติ น ปจฺจุฏฺเฐติ น อาสเนน นิมนฺเตตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา เอตฺตเกน นิฏฺฐํ คนฺตุํ, อุปสงฺกมิตฺวา นํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราโส เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิฯ ชิณฺเณติ ชราชิณฺเณฯ วุทฺเธติ วโยวุทฺเธฯ มหลฺลเกติ ชาติมหลฺลเกฯ อทฺธคเตติ ทีฆกาลทฺธานํ อติกฺกนฺเตฯ วโยอนุปฺปตฺเตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺเตฯ ตยิทํ, โภ กจฺจาน, ตเถวาติ, โภ กจฺจาน, ยํ ตํ อมฺเหหิ เกวลํ สุตเมว, ตํ อิมินา ทิฏฺเฐน สเมติฯ ตสฺมา ตํ ตเถว, น อญฺญถาฯ น หิ ภวํ กจฺจาโน พฺราหฺมเณติ อิทํ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – อมฺเห เอวํ มหลฺลเก ทิสฺวา โภโต กจฺจานสฺส อภิวาทนมตฺตมฺปิ ปจฺจุฏฺฐานมตฺตมฺปิ อาสเนน นิมนฺตนมตฺตมฺปิ นตฺถีติฯ น สมฺปนฺนเมวาติ น ยุตฺตเมว น อนุจฺฉวิกเมวฯ

เถโร พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ เนว วุทฺเธ ชานาติ น ทหเร, อาจิกฺขิสฺสามิสฺส วุทฺเธ จ ทหเร จา’’ติ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อตฺถิ พฺราหฺมณาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชานตาติ สพฺพํ เนยฺยํ ชานนฺเตนฯ ปสฺสตาติ ตเทว หตฺเถ ฐปิตํ อามลกํ วิย ปสฺสนฺเตนฯ วุทฺธภูมีติ เยน การเณน วุทฺโธ นาม โหติ, ตํ การณํฯ ทหรภูมีติ เยน การเณน ทหโร นาม โหติ, ตํ การณํฯ อาสีติโกติ อสีติวสฺสวโยฯ นาวุติโกติ นวุติวสฺสวโยฯ กาเม ปริภุญฺชตีติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเมติ ทุวิเธปิ กาเม กมนวเสน ปริภุญฺชติฯ กามมชฺฌาวสตีติ ทุวิเธปิ กาเม ฆเร ฆรสฺสามิโก วิย วสติ อธิวสติฯ กามปริเยสนาย อุสฺสุโกติ ทุวิธานมฺปิ กามานํ ปริเยสนตฺถํ อุสฺสุกฺกมาปนฺโนฯ พาโล น เถโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โส น เถโร พาโล มนฺโทตฺเวว คณนํ คจฺฉติฯ วุตฺตํ เหตํ –

‘‘น เตน เถโร โส โหติ, เยนสฺส ปลิตํ สิโร;

ปริปกฺโก วโย ตสฺส, โมฆชิณฺโณติ วุจฺจตี’’ติฯ (ธ. ป. 260);

ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโตฯ สุสุกาฬเกโสติ สุฏฺฐุ กาฬเกโสฯ ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโตติ เยน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ยุวา, ตํ โยพฺพนํ ภทฺรํ ลทฺธกนฺติ ทสฺเสติฯ ปฐเมน วยสาติ ปฐมวโย นาม เตตฺติํส วสฺสานิ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ ปณฺฑิโต เถโรตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ปณฺฑิโตติ จ เถโรติ จ คณนํ คจฺฉติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ, อหิํสา สํยโม ทโม;

ส เว วนฺตมโล ธีโร, เถโร อิติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ธ. ป. 261);

[40] อฏฺฐเม โจรา พลวนฺโต โหนฺตีติ ปกฺขสมฺปนฺนา, ปริวารสมฺปนฺนา, ธนสมฺปนฺนา, นิวาสฏฺฐานสมฺปนฺนา, วาหนสมฺปนฺนา จ โหนฺติฯ ราชาโน ตสฺมิํ สมเย ทุพฺพลา โหนฺตีติ ตสฺมิํ สมเย ราชาโน ตาสํ สมฺปตฺตีนํ อภาเวน ทุพฺพลา โหนฺติฯ อติยาตุนฺติ พหิทฺธา ชนปทจาริกํ จริตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อนฺโตนครํ ปวิสิตุํฯ นิยฺยาตุนฺติ ‘‘โจรา ชนปทํ วิลุมฺปนฺติ มทฺทนฺติ, เต นิเสเธสฺสามา’’ติ ปฐมยาเม วา มชฺฌิมยาเม วา ปจฺฉิมยาเม วา นิกฺขมิตุํ ผาสุกํ น โหติฯ ตโต อุฏฺฐาย โจรา มนุสฺเส โปเถตฺวา อจฺฉินฺทิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ปจฺจนฺติเม วา ชนปเท อนุสญฺญาตุนฺติ คามํ วาสกรณตฺถาย เสตุํ อตฺถรณตฺถาย โปกฺขรณิํ ขณาปนตฺถาย สาลาทีนํ กรณตฺถาย ปจฺจนฺติเม ชนปเท อนุสญฺญาตุมฺปิ น สุขํ โหติฯ พฺราหฺมณคหปติกานนฺติ อนฺโตนครวาสีนํ พฺราหฺมณคหปติกานํฯ พาหิรานิ วา กมฺมนฺตานีติ พหิคาเม อาราเม เขตฺตกมฺมนฺตานิฯ ปาปภิกฺขู พลวนฺโต โหนฺตีติ ปกฺขุตฺตรา ยสุตฺตรา ปุญฺญวนฺโต พหุเกหิ อุปฏฺฐาเกหิ จ อุปฏฺฐากีหิ จ สมนฺนาคตา ราชราชมหามตฺตสนฺนิสฺสิตาฯ เปสลา ภิกฺขู ตสฺมิํ สมเย ทุพฺพลา โหนฺตีติ ตสฺมิํ สมเย ปิยสีลา ภิกฺขู ตาสํ สมฺปตฺตีนํ อภาเวน ทุพฺพลา โหนฺติฯ

ตุณฺหีภูตา ตุณฺหีภูตาว สงฺฆมชฺเฌ สงฺกสายนฺตีติ นิสฺสทฺทา หุตฺวา สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺนา กิญฺจิ เอกวจนมฺปิ มุขํ อุกฺขิปิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺตา ปชฺฌายนฺตา วิย นิสีทนฺติฯ ตยิทนฺติ ตเทตํ การณํฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ

[41] นวเม มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตูติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา การณเหตุ ปฏิปชฺชนเหตูติ อตฺโถฯ ญายํ ธมฺมํ กุสลนฺติ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํฯ เอวรูโป หิ สหวิปสฺสนกํ มคฺคํ อาราเธตุํ สมฺปาเทตุํ ปูเรตุํ น สกฺโกติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สห วิปสฺสนาย มคฺโค กถิโตฯ

[42] ทสเม ทุคฺคหิเตหีติ อุปฺปฏิปาฏิยา คหิเตหิฯ พฺยญฺชนปฺปติรูปเกหีติ พฺยญฺชนโส ปติรูปเกหิ อกฺขรจิตฺรตาย ลทฺธเกหิฯ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ ปฏิพาหนฺตีติ สุคฺคหิตสุตฺตนฺตานํ อตฺถญฺจ ปาฬิญฺจ ปฏิพาหนฺติ, อตฺตโน ทุคฺคหิตสุตฺตนฺตานํเยว อตฺถญฺจ ปาฬิญฺจ อุตฺตริตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สาสนสฺส วุทฺธิ จ ปริหานิ จ กถิตาติฯ

สมจิตฺตวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. ปริสวคฺควณฺณนา

[43] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุตฺตานาติ ปากฏา อปฺปฏิจฺฉนฺนาฯ คมฺภีราติ คุฬฺหา ปฏิจฺฉนฺนาฯ อุทฺธตาติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตาฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา ขรวจนาฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสตีติ วิสฺสฏฺฐสติโนฯ อสมฺปชานาติ นิปฺปญฺญาฯ อสมาหิตาติ จิตฺเตกคฺคตามตฺตสฺสาปิ อลาภิโนฯ ปากตินฺทฺริยาติ ปกติยา ฐิเตหิ วิวเฏหิ อรกฺขิเตหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตาฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ