ตสฺมา โวสฺสคฺคปริณามินฺติ ยถา ภาวิยมาโน สติสมฺโพชฺฌงฺโค โวสฺสคฺคตฺถาย ปริณมติ, วิปสฺสนาภาวญฺจ มคฺคภาวญฺจ ปาปุณาติ, เอวํ ตํ ภาเวตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ภทฺทกนฺติ ลทฺธกํฯ สมาธินิมิตฺตํ วุจฺจติ อฏฺฐิกสญฺญาทิวเสน อธิคโต สมาธิเยวฯ อนุรกฺขตีติ สมาธิปาริปนฺถิกธมฺเม ราคโทสโมเห โสเธนฺโต รกฺขติฯ เอตฺถ จ อฏฺฐิกสญฺญาทิกา ปญฺเจว สญฺญา วุตฺตา, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ทสปิ อสุภานิ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ เตสํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.102 อาทโย) วุตฺโตเยวฯ คาถาย สํวราทินิปฺผาทกํ วีริยเมว วุตฺตํฯ ขยํ ทุกฺขสฺส ปาปุเณติ ทุกฺขกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยาติฯ

5. ปญฺญตฺติสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อคฺคปญฺญตฺติโยติ อุตฺตมปญฺญตฺติโยฯ อตฺตภาวีนนฺติ อตฺตภาววนฺตานํฯ ยทิทํ ราหุ อสุรินฺโทติ โย เอส ราหุ อสุรินฺโท อยํ อคฺโคติฯ เอตฺถ ราหุ กิร อสุรินฺโท จตฺตาริ โยชนสหสฺสานิ อฏฺฐ จ โยชนสตานิ อุจฺโจ, พาหนฺตรมสฺส ทฺวาทสโยชนสตานิ, หตฺถตลปาทตลานํ ปุถุลตา ตีณิ โยชนสตานิฯ องฺคุลิปพฺพานิ ปณฺณาส โยชนานิ, ภมุกนฺตรํ ปณฺณาสโยชนํ, นลาฏํ ติโยชนสตํ, สีสํ นวโยชนสตํฯ กามโภคีนํ ยทิทํ ราชา มนฺธาตาติ โย เอส ราชา มนฺธาตา นาม, อยํ ทิพฺเพปิ มานุสเกปิ กาเม ปริภุญฺชนกานํ สตฺตานํ อคฺโค นามฯ เอส หิ อสงฺเขยฺยายุเกสุ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ หิรญฺญวสฺสํ วสฺสาเปนฺโต มานุสเก กาเม ทีฆรตฺตํ ปริภุญฺชิฯ เทวโลเก ปน ยาว ฉตฺติํสาย อินฺทานํ อายุปฺปมาณํ, ตาว ปณีเต กาเม ปริภุญฺชีติ กามโภคีนํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อาธิปเตยฺยานนฺติ อธิปติฏฺฐานํ เชฏฺฐกฏฺฐานํ กโรนฺตานํฯ ตถาคโต อคฺคมกฺขายตีติ โลกิยโลกุตฺตเรหิ คุเณหิ ตถาคโต อคฺโค เสฏฺโฐ อุตฺตโม อกฺขายติฯ

อิทฺธิยา ยสสา ชลนฺติ ทิพฺพสมฺปตฺติสมิทฺธิยา จ ปริวารสงฺขาเตน ยสสา จ ชลนฺตานํฯ อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนนฺติ อุปริ จ มชฺเฌ จ เหฏฺฐา จฯ ยาวตา ชคโต คตีติ ยตฺตกา โลกนิปฺผตฺติฯ

6. โสขุมฺมสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ โสขุมฺมานีติ สุขุมลกฺขณปฏิวิชฺฌนกานิ ญาณานิฯ รูปโสขุมฺเมน สมนฺนาคโต โหตีติ รูเป สณฺหสุขุมลกฺขณปริคฺคาหเกน ญาเณน สมนฺนาคโต โหติฯ ปรเมนาติ อุตฺตเมนฯ เตน จ รูปโสขุมฺเมนาติ เตน ยาว อนุโลมภาวํ ปตฺเตน สุขุมลกฺขณปริคฺคาหกญาเณนฯ น สมนุปสฺสตีติ นตฺถิภาเวเนว น ปสฺสติฯ น ปตฺเถตีติ นตฺถิภาเวเนว น ปตฺเถติฯ เวทนาโสขุมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

รูปโสขุมฺมตํ ญตฺวาติ รูปกฺขนฺธสฺส สณฺหสุขุมลกฺขณปริคฺคาหเกน ญาเณน สุขุมตํ ชานิตฺวาฯ เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ เวทนากฺขนฺธสฺส จ ปภวํ ชานิตฺวาฯ สญฺญา ยโต สมุเทตีติ ยสฺมา การณา สญฺญากฺขนฺโธ สมุเทติ นิพฺพตฺตติ, ตญฺจ ชานิตฺวาฯ อตฺถํ คจฺฉติ ยตฺถ จาติ ยสฺมิํ ฐาเน นิรุชฺฌติ, ตญฺจ ชานิตฺวาฯ สงฺขาเร ปรโต ญตฺวาติ สงฺขารกฺขนฺธํ อนิจฺจตาย ลุชฺชนภาเวน ปรโต ชานิตฺวาฯ อิมินา หิ ปเทน อนิจฺจานุปสฺสนา กถิตาฯ ทุกฺขโต โน จ อตฺตโตติ อิมินา ทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาฯ สนฺโตติ กิเลสสนฺตตาย สนฺโตฯ สนฺติปเท รโตติ นิพฺพาเน รโตฯ อิติ สุตฺตนฺเต จตูสุ ฐาเนสุ วิปสฺสนาว กถิตา, คาถาสุ โลกุตฺตรธมฺโมปีติฯ

7. ปฐมอคติสุตฺตวณฺณนา

[17-19] สตฺตเม อคติคมนานีติ นคติคมนานิฯ ฉนฺทาคติํ คจฺฉตีติ ฉนฺเทน อคติํ คจฺฉติ, อกตฺตพฺพํ กโรติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาติ ฉนฺเทน, โทเสน, ภเยน, โมเหนฯ อติวตฺตตีติ อติกฺกมติฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ นวเม ตถาพุชฺฌนกานํ วเสน ทฺวีหิปิ นเยหิ กถิตํฯ