3. พาลวคฺควณฺณนา

[22] ตติยสฺส ปฐเม อจฺจยํ อจฺจยโต น ปสฺสตีติ ‘‘อปรชฺฌิตฺวา อปรทฺธํ มยา’’ติ อตฺตโน อปราธํ น ปสฺสติ, อปรทฺธํ มยาติ วตฺวา ทณฺฑกมฺมํ อาหริตฺวา น ขมาเปตีติ อตฺโถฯ อจฺจยํ เทเสนฺตสฺสาติ เอวํ วตฺวา ทณฺฑกมฺมํ อาหริตฺวา ขมาเปนฺตสฺสฯ ยถาธมฺมํ นปฺปฏิคฺคณฺหาตีติ ‘‘ปุน เอวํ น กริสฺสามิ, ขมถ เม’’ติ วุจฺจมาโน อจฺจยํ อิมํ ยถาธมฺมํ ยถาสภาวํ น ปฏิคฺคณฺหาติฯ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปุน เอวรูปํ มา อกาสิ, ขมามิ ตุยฺห’’นฺติ น วทติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[23] ทุติเย อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา อาจิกฺขนฺติ, อภูเตน วทนฺติฯ โทสนฺตโรติ อนฺตเร ปติตโทโสฯ เอวรูโป หิ ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’’ติอาทีนิ วทนฺโต สุนกฺขตฺโต วิย ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขติฯ สทฺโธ วา ทุคฺคหิเตนาติ โย หิ ญาณวิรหิตาย สทฺธาย อติสทฺโธ โหติ มุทฺธปฺปสนฺโน, โสปิ ‘‘พุทฺโธ นาม สพฺพโลกุตฺตโร, สพฺเพ ตสฺส เกสาทโย พาตฺติํส โกฏฺฐาสา โลกุตฺตราเยวา’’ติอาทินา นเยน ทุคฺคหิตํ คณฺหิตฺวา ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขติฯ ตติยํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

[25] จตุตฺเถ เนยฺยตฺถํ สุตฺตนฺตนฺติ ยสฺส อตฺโถ เนตพฺโพ, ตํ เนตพฺพตฺถํ สุตฺตนฺตํฯ นีตตฺโถ สุตฺตนฺโตติ ทีเปตีติ กถิตตฺโถ อยํ สุตฺตนฺโตติ วทติฯ ตตฺถ ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา, ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา, จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา’’ติ เอวรูโป สุตฺตนฺโต เนยฺยตฺโถ นามฯ เอตฺถ หิ กิญฺจาปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน ปุคฺคโล นาม นตฺถีติ เอวมสฺส อตฺโถ เนตพฺโพว โหติฯ อยํ ปน อตฺตโน พาลตาย นีตตฺโถ อยํ สุตฺตนฺโตติ ทีเปติฯ ปรมตฺถโต หิ ปุคฺคเล อสติ น ตถาคโต ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว’’ติอาทีนิ วเทยฺยฯ ยสฺมา ปน เตน วุตฺตํ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิ ปุคฺคโลติ คณฺหนฺโต ตํ เนยฺยตฺถํ สุตฺตนฺตํ นีตตฺโถ สุตฺตนฺโตติ ทีเปติฯ นีตตฺถนฺติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ เอวํ กถิตตฺถํฯ เอตฺถ หิ อนิจฺจเมว ทุกฺขเมว อนตฺตาเยวาติ อตฺโถฯ อยํ ปน อตฺตโน พาลตาย ‘‘เนยฺยตฺโถ อยํ สุตฺตนฺโต, อตฺถมสฺส อาหริสฺสามี’’ติ ‘‘นิจฺจํ นาม อตฺถิ, สุขํ นาม อตฺถิ, อตฺตา นาม อตฺถี’’ติ คณฺหนฺโต นีตตฺถํ สุตฺตนฺตํ เนยฺยตฺโถ สุตฺตนฺโตติ ทีเปติ นามฯ ปญฺจมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

[27] ฉฏฺเฐ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตสฺสาติ ปาปกมฺมสฺสฯ ปาปํ หิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กโรนฺติฯ โน เจปิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กโรนฺติ, ปาปกมฺมํ ปฏิจฺฉนฺนเมวาติ วุจฺจติฯ นิรโยติ สโหกาสกา ขนฺธาฯ ติรจฺฉานโยนิยํ ขนฺธาว ลพฺภนฺติฯ สตฺตมฏฺฐมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

[30] นวเม ปฏิคฺคาหาติ ปฏิคฺคาหกา, ทุสฺสีลํ ปุคฺคลํ ทฺเว ฐานานิ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ

[31] ทสเม อตฺถวเสติ การณานิฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อภิธมฺเม นิปฺปริยาเยน ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) วุตฺตํ, ตถาปิ ยํ ตํ ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) อารญฺญกงฺคนิปฺผาทกํ เสนาสนํ วุตฺตํ, ตเทว อธิปฺเปตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสียติ น วปียติฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารนฺติ โลกิยโลกุตฺตรํ ผาสุวิหารํฯ ปจฺฉิมญฺจ ชนตํ อนุกมฺปมาโนติ ปจฺฉิเม มม สาวเก อนุกมฺปนฺโตฯ

[32] เอกาทสเม วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิกาฯ สมโถติ จิตฺเตกคฺคตาฯ วิปสฺสนาติ สงฺขารปริคฺคาหกญาณํฯ กมตฺถมนุโภตีติ กตมํ อตฺถํ อาราเธติ สมฺปาเทติ ปริปูเรติฯ จิตฺตํ ภาวียตีติ มคฺคจิตฺตํ ภาวียติ พฺรูหียติ วฑฺฒียติฯ โย ราโค, โส ปหียตีติ โย รชฺชนกวเสน ราโค, โส ปหียติฯ ราโค หิ มคฺคจิตฺตสฺส ปจฺจนีโก, มคฺคจิตฺตํ ราคสฺส จฯ ราคกฺขเณ มคฺคจิตฺตํ นตฺถิ, มคฺคจิตฺตกฺขเณ ราโค นตฺถิฯ ยทา ปน ราโค อุปฺปชฺชติ, ตทา มคฺคจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติํ นิวาเรติ, ปทํ ปจฺฉินฺทติฯ ยทา ปน มคฺคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ราคํ สมูลกํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สมุคฺฆาเตนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ราโค ปหียตี’’ติฯ

วิปสฺสนา, ภิกฺขเว, ภาวิตาติ วิปสฺสนาญาณํ พฺรูหิตํ วฑฺฒิตํฯ ปญฺญา ภาวียตีติ มคฺคปญฺญา ภาวียติ พฺรูหียติ วฑฺฒียติฯ ยา อวิชฺชา, สา ปหียตีติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วฏฺฏมูลิกา มหาอวิชฺชา ปหียติฯ อวิชฺชา หิ มคฺคปญฺญาย ปจฺจนีกา, มคฺคปญฺญา อวิชฺชายฯ

อวิชฺชากฺขเณ มคฺคปญฺญา นตฺถิ , มคฺคปญฺญากฺขเณ อวิชฺชา นตฺถิฯ ยทา ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตทา มคฺคปญฺญาย อุปฺปตฺติํ นิวาเรติ, ปทํ ปจฺฉินฺทติฯ ยทา มคฺคปญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตทา อวิชฺชํ สมูลิกํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สมุคฺฆาตยมานาว อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อวิชฺชา ปหียตี’’ติฯ อิติ มคฺคจิตฺตํ มคฺคปญฺญาติ ทฺเวปิ สหชาตธมฺมาว กถิตาฯ

ราคุปกฺกิลิฏฺฐํ วา, ภิกฺขเว, จิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ ราเคน อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา มคฺคจิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ อวิชฺชุปกฺกิลิฏฺฐา วา ปญฺญา น ภาวียตีติ อวิชฺชาย อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา มคฺคปญฺญา น ภาวียตีติ ทสฺเสติฯ อิติ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ โข, ภิกฺขเวฯ ราควิราคา เจโตวิมุตฺตีติ ราคสฺส ขยวิราเคน เจโตวิมุตฺติ นาม โหติฯ ผลสมาธิสฺเสตํ นามํฯ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติ อวิชฺชาย ขยวิราเคน ปญฺญาวิมุตฺติ นาม โหติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต นานากฺขณิกา สมาธิวิปสฺสนา กถิตาติฯ

พาลวคฺโค ตติโยฯ

4. สมจิตฺตวคฺควณฺณนา

[33] จตุตฺถสฺส ปฐเม อสปฺปุริสภูมีติ อสปฺปุริสานํ ปติฏฺฐานฏฺฐานํฯ สปฺปุริสภูมิยมฺปิ เอเสว นโยฯ อกตญฺญูติ กตํ น ชานาติฯ อกตเวทีติ กตํ ปากฏํ กตฺวา น ชานาติฯ อุปญฺญาตนฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ ปสตฺถํฯ ยทิทนฺติ ยา อยํฯ อกตญฺญุตา อกตเวทิตาติ ปเรน กตสฺส อุปการสฺส อชานนญฺเจว ปากฏํ กตฺวา อชานนญฺจฯ เกวลาติ สกลาฯ สุกฺกปกฺเขปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[34] ทุติเย มาตุ จ ปิตุ จาติ ชนกมาตุ จ ชนกปิตุ จฯ เอเกน, ภิกฺขเว, อํเสน มาตรํ ปริหเรยฺยาติ เอกสฺมิํ อํสกูเฏ ฐเปตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺเคยฺยฯ เอเกน อํเสน ปิตรํ ปริหเรยฺยาติ เอกสฺมิํ อํสกูเฏ ฐเปตฺวา ปิตรํ ปฏิชคฺเคยฺยฯ วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวีติ วสฺสสตายุกกาเล ชาโต สกลํ วสฺสสตํ ชีวนฺโตฯ