4. ภรณฺฑุกาลามสุตฺตวณฺณนา

[127] จตุตฺเถ เกวลกปฺปนฺติ สกลกปฺปํฯ อนฺวาหิณฺฑนฺโตติ วิจรนฺโตฯ นาทฺทสาติ กิํ การณา น อทฺทส? อยํ กิร ภรณฺฑุ กาลาโม สกฺยานํ อคฺคปิณฺฑํ ขาทนฺโต วิจรติฯ ตสฺส วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺตกาเล เอกา ธมฺมเทสนา สมุฏฺฐหิสฺสตีติ ญตฺวา ภควา เอวํ อธิฏฺฐาสิ, ยถา อญฺโญ อาวสโถ น ปญฺญายิตฺถฯ ตสฺมา น อทฺทสฯ ปุราณสพฺรหฺมจารีติ โปราณโก สพฺรหฺมจารีฯ โส กิร อาฬารกาลามกาเล ตสฺมิํเยว อสฺสเม อโหสิ, ตํ สนฺธาเยวมาหฯ สนฺถรํ ปญฺญาเปหีติ สนฺถริตพฺพํ สนฺถราหีติ อตฺโถฯ สนฺถรํ ปญฺญาเปตฺวาติ กปฺปิยมญฺจเก ปจฺจตฺถรณํ ปญฺญาเปตฺวาฯ กามานํ ปริญฺญํ ปญฺญาเปตีติ เอตฺถ ปริญฺญา นาม สมติกฺกโม, ตสฺมา กามานํ สมติกฺกมํ ปฐมชฺฌานํ ปญฺญาเปติฯ น รูปานํ ปริญฺญนฺติ รูปานํ สมติกฺกมภูตํ อรูปาวจรสมาปตฺติํ น ปญฺญาเปติฯ น เวทนานํ ปริญฺญนฺติ เวทนานํ สมติกฺกมํ นิพฺพานํ น ปญฺญาเปติฯ นิฏฺฐาติ คติ นิปฺผตฺติฯ อุทาหุ ปุถูติ อุทาหุ นานาฯ

5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[128] ปญฺจเม อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ, อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺข’’นฺติ เอวมาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.100) สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ (วิ. ว. 857) –

เอวมาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 15) อพฺภนุโมทเนฯ อิธ ปน สุนฺทเรฯ เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ อิฏฺฐาย กนฺตาย มนาปาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเป, วณฺณสทฺโท ปน ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ

ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553) ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 2.77) ถุติยํฯ ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 3.115) กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.234) การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.138) สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. 602) ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนฯ โส อิธ ฉวิยา ทฏฺฐพฺโพฯ เตน อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปจฺฉวิ, อิฏฺฐวณฺณา มนาปวณฺณาติ วุตฺตํ โหติฯ

เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสสเยภุยฺยาพฺยามิสฺสานติเรกทฬฺหตฺถวิสํโยคาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ เอวมาทีสุ (ปารา. 1) อนวเสสตา อตฺโถฯ ‘‘เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อุปสงฺกมิสฺสนฺตี’’ติ เอวมาทีสุ (มหาว. 43) เยภุยฺยตาฯ ‘‘เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ เอวมาทีสุ (วิภ. 225) อพฺยามิสฺสตาฯ ‘‘เกวลํ สทฺธามตฺตกํ นูน อยมายสฺมา’’ติ เอวมาทีสุ (มหาว. 244) อนติเรกตาฯ ‘‘อายสฺมโต, ภนฺเต, อนุรุทฺธสฺส พาหิโย นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ สงฺฆเภทาย ฐิโต’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.243) ทฬฺหตฺถตาฯ ‘‘เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตี’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 3.57) วิสํโยโคฯ อิธ ปน อนวเสสตา อตฺโถติ อธิปฺเปตาฯ

กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนิยเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.387) อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 250) โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาโลฯ

‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ (สุ. นิ. 1098; จูฬนิ. กปฺปมาณวปุจฺฉา 117, กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 61) ปญฺญตฺติ ฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 2.22.1368; วิ. ว. 1094) เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ เอวมาทีสุ (จูฬว. 446) วิกปฺโปฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 8.80) เลโสฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 1.94) สมนฺตภาโวฯ อิธ ปนสฺส สมนฺตภาโว อตฺโถ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ เอตฺถ อนวเสสํ สมนฺตโต เชตวนนฺติ อตฺโถฯ

โอภาเสตฺวาติ อาภาย ผริตฺวาฯ วาลุกายาติ สณฺหาย วาลุกายฯ น สณฺฐาตีติ น ปติฏฺฐาติฯ โอฬาริกนฺติ พฺรหฺมเทวตาย หิ ปถวิยํ ปติฏฺฐานกาเล อตฺตภาโว โอฬาริโก มาเปตุํ วฏฺฏติ ปถวี วา, ตสฺมา เอวมาหฯ ธมฺมาติ อิมินา ปุพฺเพ อุคฺคหิตพุทฺธวจนํ ทสฺเสติฯ นปฺปวตฺติโน อเหสุนฺติ สชฺฌายมูฬฺหกา วาจา ปริหีนาเยว อเหสุํฯ อปฺปฏิวาโนติ อนิวตฺโต อนุกฺกณฺฐิโตฯ

ทสฺสนสฺสาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทสฺสนสฺสฯ อุปฏฺฐานสฺสาติ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐานสฺสฯ อธิสีลนฺติ ทสวิธํ สีลํฯ ตญฺหิ ปญฺจสีลํ อุปาทาย อธิสีลนฺติ วุจฺจติฯ อวิหํ คโตติ อวิหพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตสฺมีติ ทสฺเสติฯ

6. กฏุวิยสุตฺตวณฺณนา

[129] ฉฏฺเฐ โคโยคปิลกฺขสฺมินฺติ คาวีนํ วิกฺกยฏฺฐาเน อุฏฺฐิตปิลกฺขสฺส สนฺติเกฯ ริตฺตสฺสาทนฺติ ฌานสุขาภาเวน ริตฺตสฺสาทํฯ พาหิรสฺสาทนฺติ กามคุณสุขวเสน พาหิรสฺสาทํฯ กฏุวิยนฺติ อุจฺฉิฏฺฐํฯ อามคนฺเธนาติ โกธสงฺขาเตน วิสฺสคนฺเธนฯ อวสฺสุตนฺติ ตินฺตํฯ มกฺขิกาติ กิเลสมกฺขิกาฯ นานุปติสฺสนฺตีติ อุฏฺฐาย น อนุพนฺธิสฺสนฺติฯ นานฺวาสฺสวิสฺสนฺตีติ อนุพนฺธิตฺวา น ขาทิสฺสนฺติฯ สํเวคมาปาทีติ โสตาปนฺโน ชาโตฯ

กฏุวิยกโตติ อุจฺฉิฏฺฐกโตฯ อารกา โหตีติ ทูเร โหติฯ วิฆาตสฺเสว ภาควาติ ทุกฺขสฺเสว ภาคีฯ จเรตีติ จรติ คจฺฉติฯ ทุมฺเมโธติ ทุปฺปญฺโญฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํ, คาถาสุ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติฯ สตฺตเม วฏฺฏเมว ภาสิตํฯ