9. คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา

[80] นวเม เอตทโวจาติ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ทสพลสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ทิวาวิหารฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ โลเก มูลคนฺโธ นาม อตฺถิ, สารคนฺโธ นาม อตฺถิ, ปุปฺผคนฺโธ นาม อตฺถิฯ อิเม ปน ตโยปิ คนฺธา อนุวาตํเยว คจฺฉนฺติ, น ปฏิวาตํฯ อตฺถิ นุ โข กิญฺจิ, ยสฺส ปฏิวาตมฺปิ คนฺโธ คจฺฉตี’’ติ จินฺเตตฺวา อฏฺฐนฺนํ วรานํ คหณกาเลเยว กงฺขุปฺปตฺติสมเย อุปสงฺกมนวรสฺส คหิตตฺตา ตกฺขณํเยว ทิวาฏฺฐานโต วุฏฺฐาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อุปฺปนฺนาย กงฺขาย วิโนทนตฺถํ เอตํ ‘‘ตีณิมานิ, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ คนฺธชาตานีติ คนฺธชาติโยฯ มูลคนฺโธติ มูลวตฺถุโก คนฺโธ, คนฺธสมฺปนฺนํ วา มูลเมว มูลคนฺโธฯ ตสฺส หิ คนฺโธ อนุวาตํ คจฺฉติฯ คนฺธสฺส ปน คนฺโธ นาม นตฺถิฯ สารคนฺธปุปฺผคนฺเธสุปิ เอเสว นโยฯ อตฺถานนฺท, กิญฺจิ คนฺธชาตนฺติ เอตฺถ สรณคมนาทโย คุณวณฺณภาสนวเสน ทิสาคามิตาย คนฺธสทิสตฺตา คนฺธา, เตสํ วตฺถุภูโต ปุคฺคโล คนฺธชาตํ นามฯ คนฺโธ คจฺฉตีติ วณฺณภาสนวเสน คจฺฉติฯ สีลวาติ ปญฺจสีเลน วา ทสสีเลน วา สีลวาฯ กลฺยาณธมฺโมติ เตเนว สีลธมฺเมน กลฺยาณธมฺโม สุนฺทรธมฺโมฯ วิคตมลมจฺเฉเรนาติอาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.160) วิตฺถาริโตวฯ ทิสาสูติ จตูสุ ทิสาสุ จตูสุ อนุทิสาสุ ฯ สมณพฺราหฺมณาติ สมิตปาปพาหิตปาปา สมณพฺราหฺมณาฯ

น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมตีติ วสฺสิกปุปฺผาทีนํ คนฺโธ ปฏิวาตํ น คจฺฉติฯ น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา วาติ จนฺทนตครมลฺลิกานมฺปิ คนฺโธ ปฏิวาตํ น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เทวโลเกปิ ผุฏสุมนา นาม โหติ, ตสฺสา ปุปฺผิตทิวเส คนฺโธ โยชนสตํ อชฺโฌตฺถรติฯ โสปิ ปฏิวาตํ วิทตฺถิมตฺตมฺปิ รตนมตฺตมฺปิ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ วทนฺติฯ สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมตีติ สตญฺจ ปณฺฑิตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ สีลาทิคุณคนฺโธ ปฏิวาตํ คจฺฉติฯ สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายตีติ สปฺปุริโส ปณฺฑิโต สีลาทิคุณคนฺเธน สพฺพา ทิสา ปวายติ, สพฺพา ทิสา คนฺเธน อวตฺถรตีติ อตฺโถฯ

10. จูฬนิกาสุตฺตวณฺณนา

[81] ทสมสฺส ทุวิโธ นิกฺเขโป อตฺถุปฺปตฺติโกปิ ปุจฺฉาวสิโกปิฯ กตรอตฺถุปฺปตฺติยํ กสฺส ปุจฺฉาย กถิตนฺติ เจ? อรุณวติสุตฺตนฺตอตฺถุปฺปตฺติยํ (สํ. นิ. 1.185 อาทโย) อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาย กถิตํฯ อรุณวติสุตฺตนฺโต เกน กถิโตติ? ทฺวีหิ พุทฺเธหิ กถิโต สิขินา จ ภควตา อมฺหากญฺจ สตฺถาราฯ อิมสฺมา หิ กปฺปา เอกติํสกปฺปมตฺถเก อรุณวตินคเร อรุณวโต รญฺโญ ปภาวติยา นาม มเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา ปริปกฺเก ญาเณ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา สิขี ภควา โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อรุณวติํ นิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปาโตว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ‘‘อรุณวติํ ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺฐกสมีเป ฐิโต อภิภุํ นาม อคฺคสาวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘อติปฺปโค โข, ภิกฺขุ, อรุณวติํ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ, เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิสฺสามา’’ติฯ ยถาห –

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘อายาม, พฺราหฺมณ, เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิสฺสาม, น ตาว ภตฺตกาโล ภวิสฺสตี’ติฯ ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข, ภิกฺขเว, อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปจฺจสฺโสสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภู จ ภิกฺขุ เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิํสู’’ติ (สํ. นิ. 1.185)ฯ

ตตฺถ มหาพฺรหฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อตฺตมโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา พฺรหฺมาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิ, เถรสฺสาปิ อนุจฺฉวิกํ อาสนํ ปญฺญาปยิํสุฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, เถโรปิ อตฺตโน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ มหาพฺรหฺมาปิ ทสพลํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปฏิภาตุ ตํ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมีกถาติฯ ‘เอวํ, ภนฺเต’ติ โข, ภิกฺขเว, อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมิํ กถํ กเถสิฯ เถเร ธมฺมํ กเถนฺเต พฺรหฺมคณา อุชฺฌายิํสุ – ‘‘จิรสฺสญฺจ มยํ สตฺถุ พฺรหฺมโลกาคมนํ ลภิมฺห, อยญฺจ ภิกฺขุ ฐเปตฺวา สตฺถารํ สยํ ธมฺมกถํ อารภี’’ติฯ

สตฺถา เตสํ อนตฺตมนภาวํ ญตฺวา อภิภุํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อุชฺฌายนฺติ โข เต, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมา จ พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จฯ เตน หิ ตฺวํ – พฺราหฺมณ, ภิยฺโยโสมตฺตาย สํเวเชหี’’ติฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวา สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปนฺโต ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ (สํ. นิ. 1.185) คาถาทฺวยํ อภาสิฯ กิํ ปน กตฺวา เถโร สหสฺสิโลกธาตุํ วิญฺญาเปสีติ? นีลกสิณํ ตาว สมาปชฺชิตฺวา สพฺพตฺถ อนฺธการํ ผริ, ตโต ‘‘กิมิทํ อนฺธการ’’นฺติ สตฺตานํ อาโภเค อุปฺปนฺเน อาโลกํ ทสฺเสสิฯ ‘‘กิํ อาโลโก อย’’นฺติ วิจินนฺตานํ อตฺตานํ ทสฺเสสิ, สหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา เถรํเยว นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ

เถโร ‘‘มหาชโน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สรํ สุณาตู’’ติ อิมา คาถา อภาสิฯ สพฺเพ โอสฏาย ปริสาย มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส วิย สทฺทํ อสฺโสสุํฯ อตฺโถปิ เนสํ ปากโฏ อโหสิฯ

อถ โข ภควา สทฺธิํ เถเรน อรุณวติํ ปจฺจาคนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ – ‘‘อสฺสุตฺถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อภิภุสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมโลเก ฐิตสฺส คาถาโย ภาสมานสฺสา’’ติฯ เต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ ปฏิชานิตฺวา สุตภาวํ อาวิกโรนฺตา ตเทว คาถาทฺวยํ อุทาหริํสุฯ สตฺถา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุการํ ทตฺวา เทสนํ นิฏฺฐเปสิฯ เอวํ ตาว อิทํ สุตฺตํ อิโต เอกติํสกปฺปมตฺถเก สิขินา ภควตา กถิตํฯ

อมฺหากํ ปน ภควา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต เชฏฺฐมูลมาสปุณฺณมทิวเส ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา อิมํ อรุณวติสุตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ อานนฺทตฺเถโร พีชนิํ คเหตฺวา พีชยมาโน ฐิตโกว อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา เอกพฺยญฺชนมฺปิ อหาเปตฺวา สกลสุตฺตํ อุคฺคณฺหิฯ โส ปุนทิวเส ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ทสพลสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ทิวาวิหารฏฺฐานํ คนฺตฺวา สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปกฺกนฺเตสุ หิยฺโย กถิตํ อรุณวติสุตฺตํ อาวชฺเชนฺโต นิสีทิฯ อถสฺส สพฺพํ สุตฺตํ วิภูตํ อุปฏฺฐาสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สิขิสฺส ภควโต อคฺคสาวโก พฺรหฺมโลเก ฐตฺวา จกฺกวาฬสหสฺเส อนฺธการํ วิธเมตฺวา สรีโรภาสํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน สทฺทํ สาเวนฺโต ธมฺมกถํ กเถสีติ หิยฺโย สตฺถารา กถิตํ, สาวกสฺส ตาว วิสโย เอวรูโป, ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิตฺตกํ ฐานํ สเรน วิญฺญาเปยฺยา’’ติฯ โส เอวํ อุปฺปนฺนาย วิมติยา วิโนทนตฺถํ ตงฺขเณเยว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ อถ โข อายสฺมา อานนฺโทติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สมฺมุขาติ สมฺมุขีภูเตน มยา เอตํ สุตํ, น อนุสฺสเวน, น ทูตปรมฺปรายาติ อิมินา อธิปฺปาเยน เอวมาหฯ กีวตกํ ปโหติ สเรน วิญฺญาเปตุนฺติ กิตฺตกํ ฐานํ สรีโรภาเสน วิหตนฺธการํ กตฺวา สเรน วิญฺญาเปตุํ สกฺโกติฯ

สาวโก โส, อานนฺท, อปฺปเมยฺยา ตถาคตาติ อิทํ ภควา อิมินา อธิปฺปาเยนาห – อานนฺท, ตฺวํ กิํ วเทสิ, โส ปเทสญาเณ ฐิโต สาวโกฯ ตถาคตา ปน ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปตฺตา อปฺปเมยฺยาฯ โส ตฺวํ นขสิขาย ปํสุํ คเหตฺวา มหาปถวิปํสุนา สทฺธิํ อุปเมนฺโต วิย กิํ นาเมตํ วเทสิฯ อญฺโญ หิ สาวกานํ วิสโย, อญฺโญ พุทฺธานํฯ อญฺโญ สาวกานํ โคจโร, อญฺโญ พุทฺธานํฯ อญฺญํ สาวกานํ พลํ, อญฺญํ พุทฺธานนฺติฯ อิติ ภควา อิมินา อธิปฺปาเยน อปฺปเมยฺยภาวํ วตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ

เถโร ทุติยมฺปิ ปุจฺฉิฯ สตฺถา, ‘‘อานนฺท, ตฺวํ ตาฬจฺฉิทฺทํ คเหตฺวา อนนฺตากาเสน อุปเมนฺโต วิย, จาตกสกุณํ คเหตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติเกน สุปณฺณราเชน อุปเมนฺโต วิย, หตฺถิโสณฺฑาย อุทกํ คเหตฺวา มหาคงฺคาย อุปเมนฺโต วิย, จตุรตนิเก อาวาเฏ อุทกํ คเหตฺวา สตฺตหิ สเรหิ อุปเมนฺโต วิย, นาฬิโกทนมตฺตลาภิํ มนุสฺสํ คเหตฺวา จกฺกวตฺติรญฺญา อุปเมนฺโต วิย, ปํสุปิสาจกํ คเหตฺวา สกฺเกน เทวรญฺญา อุปเมนฺโต วิย, ขชฺโชปนกปฺปภํ คเหตฺวา สูริยปฺปภาย อุปเมนฺโต วิย กิํ นาเมตํ วเทสีติ ทีเปนฺโต ทุติยมฺปิ อปฺปเมยฺยภาวเมว วตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ ตโต เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา มยา ปุจฺฉิโต น ตาว กเถสิ, หนฺท นํ ยาวตติยํ ยาจิตฺวา พุทฺธสีหนาทํ นทาเปสฺสามี’’ติฯ โส ตติยมฺปิ ยาจิฯ ตํ ทสฺเสตุํ ตติยมฺปิ โขติอาทิ วุตฺตํฯ อถสฺส ภควา พฺยากโรนฺโต สุตา เต อานนฺทาติอาทิมาหฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา เม ‘สุตา เต, อานนฺท, สหสฺสี จูฬนิกา โลกธาตู’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา ตุณฺหี ชาโต, อิทานิ พุทฺธสีหนาทํ นทิสฺสตี’’ติ โส สตฺถารํ ยาจนฺโต เอตสฺส ภควา กาโลติอาทิมาหฯ

ภควาปิสฺส วิตฺถารกถํ กเถตุํ เตน หานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยาวตาติ ยตฺตกํ ฐานํฯ จนฺทิมสูริยาติ จนฺทิมา จ สูริโย จฯ ปริหรนฺตีติ วิจรนฺติฯ ทิสา ภนฺตีติ สพฺพทิสา โอภาสนฺติฯ วิโรจนาติ วิโรจมานาฯ เอตฺตาวตา เอกจกฺกวาฬํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺสิตํ โหติฯ อิทานิ ตํ สหสฺสคุณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ตาว สหสฺสธา โลโกติ อาหฯ ตสฺมิํ สหสฺสธา โลเกติ ตสฺมิํ สหสฺสจกฺกวาเฬฯ

สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานนฺติ สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ เทวโลกานํฯ ยสฺมา ปน เอเกกสฺมิํ จกฺกวาเฬ จตฺตาโร จตฺตาโร มหาราชาโน , ตสฺมา จตฺตาริ มหาราชสหสฺสานีติ วุตฺตํฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จูฬนิกาติ ขุทฺทิกาฯ อยํ สาวกานํ วิสโยฯ กสฺมา ปเนสา อานีตาติ? มชฺฌิมิกาย โลกธาตุยา ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํฯ

ยาวตาติ ยตฺตกาฯ ตาว สหสฺสธาติ ตาว สหสฺสภาเคนฯ ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตูติ อยํ สหสฺสจกฺกวาฬานิ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา นาม โลกธาตุฯ อยํ สาวกานํ อวิสโย, พุทฺธานเมว วิสโยฯ เอตฺตเกปิ หิ ฐาเน ตถาคตา อนฺธการํ วิธเมตฺวา สรีโรภาสํ ทสฺเสตฺวา สเรน วิญฺญาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ ทีเปติฯ เอตฺตเกน พุทฺธานํ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํฯ โพธิสตฺตานญฺหิ ปจฺฉิมภเว เทวโลกโต จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส จ กุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส จ มหาภินิกฺขมนทิวเส จ สมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชนปรินิพฺพานทิวเสสุ จ เอตฺตกํ ฐานํ กมฺปติฯ

ติสหสฺสี มหาสหสฺสีติ สหสฺสิโต ปฏฺฐาย ตติยาติ ติสหสฺสี, สหสฺสํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตตฺตา มหนฺเตหิ สหสฺเสหิ คณิตาติ มหาสหสฺสีฯ เอตฺตาวตา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาโณ โลโก ทสฺสิโต โหติฯ ภควา อากงฺขมาโน เอตฺตเก ฐาเน อนฺธการํ วิธเมตฺวา สรีโรภาสํ ทสฺเสตฺวา สเรน วิญฺญาเปยฺยาติฯ คณกปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปน เอวมาห – ‘‘น ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุยา เอวํ ปริมาณํฯ อิทญฺหิ อาจริยานํ สชฺฌายมุฬฺหกํ วาจาย ปริหีนฏฺฐานํ, ทสโกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณํ ปน ฐานํ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ นามา’’ติฯ เอตฺตาวตา หิ ภควตา อาณากฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํฯ เอตสฺมิญฺหิ อนฺตเร อาฏานาฏิยปริตฺตอิสิคิลิปริตฺตธชคฺคปริตฺตโพชฺฌงฺคปริตฺตขนฺธปริตฺต- โมรปริตฺตเมตฺตปริตฺตรตนปริตฺตานํ อาณา ผรติฯ

ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยาติ ยตฺตกํ ฐานํ อิจฺเฉยฺย, อิมินา วิสยกฺเขตฺตํ ทสฺเสติฯ พุทฺธานญฺหิ วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, นตฺถิกภาเว จสฺส อิมํ โอปมฺมํ อาหรนฺติ – โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬมฺหิ ยาว พฺรหฺมโลกา สาสเปหิ ปูเรตฺวา สเจ โกจิ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกจกฺกวาเฬ เอกํ สาสปํ ปกฺขิปนฺโต อาคจฺเฉยฺย, สพฺเพปิ เต สาสปา ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว ปุรตฺถิมาย ทิสาย จกฺกวาฬานิฯ ทกฺขิณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิฯ

เอวํ วุตฺเต เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา เอวมาห – ‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปยฺย, ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’ติฯ วิสโม โข ปนายํ โลโก, อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ, เอกสฺมิํ ฐาเน สูริโย อุคฺคโต โหติ, เอกสฺมิํ ฐาเน มชฺเฌ ฐิโต, เอกสฺมิํ ฐาเน อตฺถงฺคโตฯ เอกสฺมิํ ฐาเน ปฐมยาโม โหติ, เอกสฺมิํ ฐาเน มชฺฌิมยาโม, เอกสฺมิํ ฐาเน ปจฺฉิมยาโมฯ สตฺตาปิ กมฺมปฺปสุตา, ขิฑฺฑาปสุตา, อาหารปฺปสุตาติ เอวํ เตหิ เตหิ การเณหิ วิกฺขิตฺตา จ ปมตฺตา จ โหนฺติฯ กถํ นุ โข เต สตฺถา สเรน วิญฺญาเปยฺยา’’ติฯ โส เอวํ จินฺเตตฺวา วิมติจฺเฉทนตฺถํ ตถาคตํ ปุจฺฉนฺโต ยถา กถํ ปนาติอาทิมาหฯ

อถสฺส สตฺถา พฺยากโรนฺโต อิธานนฺท, ตถาคโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ โอภาเสน ผเรยฺยาติ สรีโรภาเสน ผเรยฺยฯ ผรมาโน ปเนส กิํ กเรยฺยาติ? ยสฺมิํ ฐาเน สูริโย ปญฺญายติ, ตตฺถ นํ อตฺตโน อานุภาเวน อตฺถํ คเมยฺยฯ ยตฺถ ปน น ปญฺญายติ, ตตฺถ นํ อุฏฺฐาเปตฺวา มชฺเฌ ฐเปยฺย ฯ ตโต ยตฺถ สูริโย ปญฺญายติ, ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘อธุนาว สูริโย ปญฺญายิตฺถ, โส อิทาเนว อตฺถงฺคมิโต, นาคาวฏฺโฏ นุ โข อยํ, ภูตาวฏฺฏยกฺขาวฏฺฏเทวตาวฏฺฏานํ อญฺญตโร’’ติ วิตฺตกฺกํ อุปฺปาเทยฺยุํฯ ยตฺถ ปน น ปญฺญายติ, ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘อธุนาว สูริโย อตฺถงฺคมิโต, สฺวายํ อิทาเนว อุฏฺฐิโต, กิํ นุ โข อยํ นาคาวฏฺฏภูตาวฏฺฏยกฺขาวฏฺฏเทวตาวฏฺฏานํ อญฺญตโร’’ติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทยฺยุํฯ

ตโต เตสุ มนุสฺเสสุ อาโลกญฺจ อนฺธการญฺจ อาวชฺชิตฺวา ‘‘กิํ ปจฺจยา นุ โข อิท’’นฺติ ปริเยสมาเนสุ สตฺถา นีลกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา พหลนฺธการํ ปตฺถเรยฺยฯ กสฺมา? เตสํ กมฺมาทิปฺปสุตานํ สตฺตานํ สนฺตาสชนนตฺถํฯ อถ เนสํ สนฺตาสํ อาปนฺนภาวํ ญตฺวา โอทาตกสิณสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ปณฺฑรํ ฆนพุทฺธรสฺมิํ วิสฺสชฺเชนฺโต จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุฏฺฐานกาโล วิย เอกปฺปหาเรเนว สพฺพํ เอกาโลกํ กเรยฺยฯ ตญฺจ โข ติลพีชมตฺเตน กายปฺปเทเสน โอภาสํ มุญฺจนฺโตฯ โย หิ จกฺกวาฬปถวิํ ทีปกปลฺลกํ กตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ เตลํ กตฺวา สิเนรุํ วฏฺฏิํ กตฺวา อญฺญสฺมิํ สิเนรุมุทฺธนิ ฐเปตฺวา ชาเลยฺย, โส เอกจกฺกวาเฬเยว อาโลกํ กเรยฺยฯ ตโต ปรํ วิทตฺถิมฺปิ โอภาเสตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ตถาคโต ปน ติลผลปฺปมาเณน สรีรปฺปเทเสน โอภาสํ มุญฺจิตฺวา ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ เอโกภาสํ กเรยฺย ตโต วา ปน ภิยฺโยฯ เอวํ มหนฺตา หิ พุทฺธคุณาติฯ

ตํ อาโลกํ สญฺชาเนยฺยุนฺติ ตํ อาโลกํ ทิสฺวา ‘‘เยน สูริโย อตฺถญฺเจว คมิโต อุฏฺฐาปิโต จ, พหลนฺธการญฺจ วิสฺสฏฺฐํ, เอส โส ปุริโส อิทานิ อาโลกํ กตฺวา ฐิโต, อโห อจฺฉริยปุริโส’’ติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา นิสีเทยฺยุํฯ สทฺทมนุสฺสาเวยฺยาติ ธมฺมกถาสทฺทมนุสฺสาเวยฺยฯ โย หิ เอกํ จกฺกวาฬปพฺพตํ เภริํ กตฺวา มหาปถวิํ เภริจมฺมํ กตฺวา สิเนรุํ ทณฺฑํ กตฺวา อญฺญสฺมิํ สิเนรุมตฺถเก ฐเปตฺวา อาโกเฏยฺย, โส เอกจกฺกวาเฬเยว ตํ สทฺทํ สาเวยฺย, ปรโต วิทตฺถิมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ตถาคโต ปน ปลฺลงฺเก วา ปีเฐ วา นิสีทิตฺวา ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปติ, ตโต วา ปน ภิยฺโย, เอวํ มหานุภาวา ตถาคตาติฯ อิติ ภควา อิมินา เอตฺตเกน วิสยกฺเขตฺตเมว ทสฺเสติฯ

อิมญฺจ ปน พุทฺธสีหนาทํ สุตฺวา เถรสฺส อพฺภนฺตเร พลวปีติ อุปฺปนฺนา, โส ปีติวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ลาภา วต เมติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺส เม สตฺถา เอวํมหิทฺธิโกติ ยสฺส มยฺหํ สตฺถา เอวํมหิทฺธิโก, ตสฺส มยฺหํ เอวํมหิทฺธิกสฺส สตฺถุ ปฏิลาโภ ลาภา เจว สุลทฺธญฺจาติ อตฺโถฯ

อถ วา ยฺวาหํ เอวรูปสฺส สตฺถุโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริตุํ, ปาทปริกมฺมํ ปิฏฺฐิปริกมฺมํ กาตุํ, มุขโธวนอุทกนฺหาโนทกานิ ทาตุํ, คนฺธกุฏิปริเวณํ สมฺมชฺชิตุํ, อุปฺปนฺนาย กงฺขาย ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ, มธุรธมฺมกถญฺจ โสตุํ ลภามิ, เอเต สพฺเพปิ มยฺหํ ลาภา เจว สุลทฺธญฺจาติปิ สนฺธาย เอวมาหฯ เอตฺถ จ ภควโต อนฺธการาโลกสทฺทสวนสงฺขาตานํ อิทฺธีนํ มหนฺตตาย มหิทฺธิกตา, ตาสํเยว อนุผรเณน มหานุภาวตา เวทิตพฺพาฯ อุทายีติ ลาฬุทายิตฺเถโรฯ โส กิร ปุพฺเพ อุปฏฺฐากตฺเถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา จรติฯ ตสฺมา อิทานิ โอกาสํ ลภิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธสีหนาทปริโยสาเน ชลมานํ ทีปสิขํ นิพฺพาเปนฺโต วิย จรนฺตสฺส โคณสฺส ตุณฺเฑ ปหารํ เทนฺโต วิย ภตฺตภริตํ ปาติํ อวกุชฺชนฺโต วิย เถรสฺส ปสาทภงฺคํ กโรนฺโต เอวมาหฯ

เอวํ วุตฺเต ภควาติ เอวํ อุทายิตฺเถเรน วุตฺเต ภควา ยถา นาม ปปาตตเฏ ฐตฺวา ปเวธมานํ ปุริสํ เอกมนฺเต ฐิโต หิเตสี ปุริโส ‘‘อิโต เอหิ อิโต เอหี’’ติ ปุนปฺปุนํ วเทยฺย, เอวเมวํ อุทายิตฺเถรํ ตสฺมา วจนา นิวาเรนฺโต มา เหวํ อุทายิ, มา เหวํ อุทายีติ อาหฯ ตตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, มา เอวํ อวจาติ อตฺโถฯ มหารชฺชนฺติ จกฺกวตฺติรชฺชํฯ นนุ จ สตฺถา เอกสฺส สาวกสฺส ธมฺมเทสนาย อุปฺปนฺนปสาทสฺส มหานิสํสํ อปริจฺฉินฺนํ อกาสิ, โส กสฺมา อิมสฺส พุทฺธสีหนาทํ อารพฺภ อุปฺปนฺนสฺส ปสาทสฺส อานิสํสํ ปริจฺฉินฺทตีติ? อริยสาวกสฺส เอตฺตกอตฺตภาวปริมาณตฺตาฯ ทนฺธปญฺโญปิ หิ โสตาปนฺโน สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อตฺตภาวํ ปฏิลภติ, เตนสฺส คติํ ปริจฺฉินฺทนฺโต เอวมาหฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ฐตฺวาฯ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อปฺปจฺจยปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายิสฺสติฯ อิติ นิพฺพาเนน กูฏํ คณฺหนฺโต อิมํ สีหนาทสุตฺตํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

อานนฺทวคฺโค ตติโยฯ

(9) 4. สมณวคฺโค

1. สมณสุตฺตวณฺณนา

[82] จตุตฺถสฺส ปฐเม สมณิยานีติ สมณสนฺตกานิฯ สมณกรณียานีติ สมเณน กตฺตพฺพกิจฺจานิฯ อธิสีลสิกฺขาสมาทานนฺติอาทีสุ สมาทานํ วุจฺจติ คหณํ, อธิสีลสิกฺขาย สมาทานํ คหณํ ปูรณํ อธิสีลสิกฺขาสมาทานํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ สีลํ อธิสีลํ, จิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ปญฺญา อธิปญฺญาติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปญฺจสีลํ สีลํ นาม, ตํ อุปาทาย ทสสีลํ อธิสีลํ นาม, ตมฺปิ อุปาทาย จตุปาริสุทฺธิสีลํ อธิสีลํ นามฯ อปิจ สพฺพมฺปิ โลกิยสีลํ สีลํ นาม, โลกุตฺตรสีลํ อธิสีลํ, ตเทว สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขาติ วุจฺจติฯ กามาวจรจิตฺตํ ปน จิตฺตํ นาม, ตํ อุปาทาย รูปาวจรํ อธิจิตฺตํ นาม, ตมฺปิ อุปาทาย อรูปาวจรํ อธิจิตฺตํ นามฯ อปิจ สพฺพมฺปิ โลกิยจิตฺตํ จิตฺตเมว, โลกุตฺตรํ อธิจิตฺตํฯ ปญฺญายปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิมานิ ตีณิ สมณกรณียานิ, ตสฺมาฯ ติพฺโพติ พหโลฯ ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺโทฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺเต ติสฺโส สิกฺขา โลกิยโลกุตฺตรา กถิตาติฯ

2. คทฺรภสุตฺตวณฺณนา

[83] ทุติเย ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโตติ ปจฺฉโต ปจฺฉโตฯ อหมฺปิ ทมฺโม อหมฺปิ ทมฺโมติ อหมฺปิ ‘‘ทมฺโม ทมฺมมาโน’’ติ วทมาโน คาวีติฯ เสยฺยถาปิ คุนฺนนฺติ ยถา คาวีนํฯ คาโว หิ กาฬาปิ รตฺตาปิ เสตาทิวณฺณาปิ โหนฺติ, คทฺรภสฺส ปน ตาทิโส วณฺโณ นาม นตฺถิฯ ยถา จ วณฺโณ, เอวํ สโรปิ ปทมฺปิ อญฺญาทิสเมวฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ติสฺโส สิกฺขา มิสฺสิกาว กถิตาติฯ

3. เขตฺตสุตฺตวณฺณนา

[84] ตติเย ปฏิกจฺเจวาติ ปฐมเมวฯ สุกฏฺฐํ กโรตีติ นงฺคเลน สุกฏฺฐํ กโรติฯ สุมติกตนฺติ มติยา สุฏฺฐุ สมีกตํฯ กาเลนาติ วปิตพฺพยุตฺตกาเลนฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ อิธาปิ ติสฺโส สิกฺขา มิสฺสิกาว กถิตาฯ