9. อกุสลมูลสุตฺตวณฺณนา

[70] นวเม อกุสลมูลานีติ อกุสลานํ มูลานิ, อกุสลานิ จ ตานิ มูลานิ จาติ วา อกุสลมูลานิฯ ยทปิ, ภิกฺขเว, โลโภติ โยปิ, ภิกฺขเว, โลโภฯ ตทปิ อกุสลมูลนฺติ โสปิ อกุสลมูลํฯ อกุสลมูลํ วา สนฺธาย อิธ ตมฺปีติ อตฺโถ วฏฺฏติเยวฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพฯ อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติ ราสิํ กโรติฯ อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยตีติ อภูเตน อวิชฺชมาเนน ยํกิญฺจิ ตสฺส อภูตํ โทสํ วตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติฯ วเธน วาติอาทิ เยนากาเรน ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชานิยาติ ธนชานิยาฯ ปพฺพาชนายาติ คามโต วา รฏฺฐโต วา ปพฺพาชนียกมฺเมน ฯ พลวมฺหีติ อหมสฺมิ พลวาฯ พลตฺโถ อิติปีติ พเลน เม อตฺโถ อิติปิ, พเล วา ฐิโตมฺหีติปิ วทติฯ

อกาลวาทีติ กาลสฺมิํ น วทติ, อกาลสฺมิํ วทติ นามฯ อภูตวาทีติ ภูตํ น วทติ , อภูตํ วทติ นามฯ อนตฺถวาทีติ อตฺถํ น วทติ, อนตฺถํ วทติ นามฯ อธมฺมวาทีติ ธมฺมํ น วทติ, อธมฺมํ วทติ นามฯ อวินยวาทีติ วินยํ น วทติ, อวินยํ วทติ นามฯ

ตถา หายนฺติ ตถา หิ อยํฯ น อาตปฺปํ กโรติ ตสฺส นิพฺเพฐนายาติ ตสฺส อภูตสฺส นิพฺเพฐนตฺถาย วีริยํ น กโรติฯ อิติเปตํ อตจฺฉนฺติ อิมินาปิ การเณน เอตํ อตจฺฉํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ

ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาติ นิรยาทิกา ทุคฺคติ อิจฺฉิตพฺพา, สา อสฺส อวสฺสภาวินี, ตตฺถาเนน นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อุทฺธสฺโตติ อุปริ ธํสิโตฯ ปริโยนทฺโธติ สมนฺตา โอนทฺโธฯ อนยํ อาปชฺชตีติ อวุฑฺฒิํ อาปชฺชติฯ พฺยสนํ อาปชฺชตีติ วินาสํ อาปชฺชติฯ คิมฺหกาลสฺมิญฺหิ มาลุวาสิปาฏิกาย ผลิตาย พีชานิ อุปฺปติตฺวา วฏรุกฺขาทีนํ มูเล ปตนฺติฯ ตตฺถ ยสฺส รุกฺขสฺส มูเล ตีสุ ทิสาสุ ตีณิ พีชานิ ปติตานิ โหนฺติ, ตสฺมิํ รุกฺเข ปาวุสฺสเกน เมเฆน อภิวฏฺเฐ ตีหิ พีเชหิ ตโย องฺกุรา อุฏฺฐหิตฺวา ตํ รุกฺขํ อลฺลียนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย รุกฺขเทวตาโย สกภาเวน สณฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตปิ องฺกุรา วฑฺฒมานา ลตาภาวํ อาปชฺชิตฺวา ตํ รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา สพฺพวิฏปสาขาปสาขา สํสิพฺพิตฺวา ตํ รุกฺขํ อุปริ ปริโยนนฺธนฺติฯ โส มาลุวาลตาหิ สํสิพฺพิโต ฆเนหิ มหนฺเตหิ มาลุวาปตฺเตหิ สญฺฉนฺโน เทเว วา วสฺสนฺเต วาเต วา วายนฺเต ตตฺถ ตตฺถ ปลุชฺชิตฺวา ขาณุมตฺตเมว อวสิสฺสติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ ปน อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – สาลาทีสุ อญฺญตรรุกฺโข วิย หิ อยํ สตฺโต ทฏฺฐพฺโพ, ติสฺโส มาลุวาลตา วิย ตีณิ อกุสลมูลานิ, ยาว รุกฺขสาขา อสมฺปตฺตา, ตาว ตาสํ ลตานํ อุชุกํ รุกฺขาโรหนํ วิย โลภาทีนํ ทฺวารํ อสมฺปตฺตกาโล, สาขานุสาเรน คมนกาโล วิย ทฺวารวเสน คมนกาโล, ปริโยนทฺธกาโล วิย โลภาทีหิ ปริยุฏฺฐิตกาโล, ขุทฺทกสาขานํ ปลุชฺชนกาโล วิย ทฺวารปฺปตฺตานํ กิเลสานํ วเสน ขุทฺทานุขุทฺทกา อาปตฺติโย อาปนฺนกาโล, มหาสาขานํ ปลุชฺชนกาโล วิย ครุกาปตฺติํ อาปนฺนกาโล, ลตานุสาเรน โอติณฺเณน อุทเกน มูเลสุ ตินฺเตสุ รุกฺขสฺส ภูมิยํ ปตนกาโล วิย กเมน จตฺตาริ ปาราชิกานิ อาปชฺชิตฺวา จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตนกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ

สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ ปน อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – สาลาทีสุ อญฺญตรรุกฺโข วิย อยํ สตฺโต ทฏฺฐพฺโพ, ติสฺโส มาลุวาลตา วิย ตีณิ อกุสลมูลานิ, ตาสํ อปฺปวตฺติํ กาตุํ อาคตปุริโส วิย โยคาวจโร, กุทฺทาโล วิย ปญฺญา, กุทฺทาลปิฏกํ วิย สทฺธาปิฏกํ, ปลิขนนขณิตฺติ วิย วิปสฺสนาปญฺญา, ขณิตฺติยา มูลจฺเฉทนํ วิย วิปสฺสนาญาเณน อวิชฺชามูลสฺส ฉินฺทนกาโล, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทนกาโล วิย ขนฺธวเสน ทิฏฺฐกาโล, ผาลนกาโล วิย มคฺคญาเณน กิเลสานํ สมุคฺฆาติตกาโล, มสิกรณกาโล วิย ธรมานกปญฺจกฺขนฺธกาโล, มหาวาเต โอปุณิตฺวา อปฺปวตฺตนกาโล วิย อุปาทินฺนกกฺขนฺธานํ อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธน นิรุชฺฌิตฺวา ปุนพฺภเว ปฏิสนฺธิอคฺคหณกาโล ทฏฺฐพฺโพติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

10. อุโปสถสุตฺตวณฺณนา

[71] ทสเม ตทหุโปสเถติ ตสฺมิํ อหุ อุโปสเถ ตํ ทิวสํ อุโปสเถ, ปนฺนรสิกอุโปสถทิวเสติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสงฺกมีติ อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย คนฺธมาลาทิหตฺถา อุปสงฺกมิฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺโห, อิมสฺมิํ ฐิเต มชฺฌนฺหิเก กาเลติ อตฺโถฯ กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสีติ กิํ กโรนฺตี วิจรสีติ ปุจฺฉติฯ โคปาลกุโปสโถติ โคปาลเกหิ สทฺธิํ อุปวสนอุโปสโถฯ นิคณฺฐุโปสโถติ นิคณฺฐานํ อุปวสนอุโปสโถฯ อริยุโปสโถติ อริยานํ อุปวสนอุโปสโถฯ เสยฺยถาปิ วิสาเขติ ยถา นาม, วิสาเขฯ สายนฺหสมเย สามิกานํ คาโว นิยฺยาเตตฺวาติ โคปาลกา หิ เทวสิกเวตเนน วา ปญฺจาหทสาหอทฺธมาสมาสฉมาสสํวจฺฉรปริจฺเฉเทน วา คาโว คเหตฺวา รกฺขนฺติฯ อิธ ปน เทวสิกเวตเนน รกฺขนฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – นิยฺยาเตตฺวาติ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘เอตา โว คาโว’’ติ ทตฺวาฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา มญฺเจ นิปนฺโน เอวํ ปจฺจเวกฺขติฯ อภิชฺฌาสหคเตนาติ ตณฺหาย สมฺปยุตฺเตนฯ เอวํ โข, วิสาเข, โคปาลกุโปสโถ โหตีติ อริยุโปสโถว อยํ, อปริสุทฺธวิตกฺกตาย ปน โคปาลกอุโปสถฏฺฐาเน ฐิโตฯ น มหปฺผโลติ วิปากผเลน น มหปฺผโลฯ น มหานิสํโสติ วิปากานิสํเสน น มหานิสํโสฯ น มหาชุติโกติ วิปาโกภาเสน น มหาโอภาโสฯ น มหาวิปฺผาโรติ วิปากวิปฺผารสฺส อมหนฺตตาย น มหาวิปฺผาโรฯ

สมณชาติกาติ สมณาเยวฯ ปรํ โยชนสตนฺติ โยชนสตํ อติกฺกมิตฺวา ตโต ปรํฯ เตสุ ทณฺฑํ นิกฺขิปาหีติ เตสุ โยชนสตโต ปรภาเคสุ ฐิเตสุ สตฺเตสุ ทณฺฑํ นิกฺขิป, นิกฺขิตฺตทณฺโฑ โหหิฯ นาหํ กฺวจนิ กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ อหํ กตฺถจิ กสฺสจิ ปรสฺส กิญฺจนตสฺมิํ น โหมิฯ กิญฺจนํ วุจฺจติ ปลิโพโธ, ปลิโพโธ น โหมีติ วุตฺตํ โหติฯ น จ มม กฺวจนิ กตฺถจิ กิญฺจนตตฺถีติ มมาปิ กฺวจนิ อนฺโต วา พหิทฺธา วา กตฺถจิ เอกปริกฺขาเรปิ กิญฺจนตา นตฺถิ, ปลิโพโธ นตฺถิ, ฉินฺนปลิโพโธหมสฺมีติ วุตฺตํ โหติฯ โภเคติ มญฺจปีฐยาคุภตฺตาทโยฯ อทินฺนํเยว ปริภุญฺชตีติ ปุนทิวเส มญฺเจ นิปชฺชนฺโตปิ ปีเฐ นิสีทนฺโตปิ ยาคุํ ปิวนฺโตปิ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโตปิ เต โภเค อทินฺเนเยว ปริภุญฺชติฯ น มหปฺผโลติ นิปฺผโลฯ พฺยญฺชนเมว หิ เอตฺถ สาวเสสํ, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ เอวํ อุปวุตฺถสฺส หิ อุโปสถสฺส อปฺปมตฺตกมฺปิ วิปากผลํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา นิปฺผโลตฺเวว เวทิตพฺโพฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อุปกฺกิลิฏฺฐสฺส จิตฺตสฺสาติ อิทํ กสฺมา อาห? สํกิลิฏฺเฐน หิ จิตฺเตน อุปวุตฺโถ อุโปสโถ น มหปฺผโล โหตีติ ทสฺสิตตฺตา วิสุทฺเธน จิตฺเตน อุปวุตฺถสฺส มหปฺผลตา อนุญฺญาตา โหติฯ