8. อญฺญติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[69] อฏฺฐเม ภควํมูลกาติ ภควา มูลํ เอเตสนฺติ ภควํมูลกาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม, ภนฺเต, อมฺหากํ ธมฺมา ปุพฺเพ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธน อุปฺปาทิตา, ตสฺมิํ ปรินิพฺพุเต เอกํ พุทฺธนฺตรํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิเม ธมฺเม อุปฺปาเทตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ, ภควโต ปน โน อิเม ธมฺมา อุปฺปาทิตาฯ ภควนฺตญฺหิ นิสฺสาย มยํ อิเม ธมฺเม อาชานาม ปฏิวิชฺฌามาติ เอวํ ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมาติฯ ภควํเนตฺติกาติ ภควา ธมฺมานํ เนตา วิเนตา อนุเนตา ยถาสภาวโต ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ นามํ คเหตฺวาว ทสฺเสตาติ ธมฺมา ภควํเนตฺติกา นาม โหนฺติฯ ภควํปฏิสรณาติ จตุภูมกธมฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉมานา ภควติ ปฏิสรนฺติ นามาติ ภควํปฏิสรณาฯ ปฏิสรนฺตีติ โอสรนฺติ สโมสรนฺติฯ อปิจ มหาโพธิมณฺเฑ นิสินฺนสฺส ภควโต ปฏิเวธวเสน ผสฺโส อาคจฺฉติ – ‘‘อหํ ภควา กินฺนาโม’’ติฯ ตฺวํ ผุสนฏฺเฐน ผสฺโส นามฯ เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญฺญาณํ อาคจฺฉติ – ‘‘อหํ ภควา กินฺนาม’’นฺติฯ ตฺวํ วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ นามาติฯ เอวํ จตุภูมกธมฺมานํ ยถาสภาวโต ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ นามํ คณฺหนฺโต ภควา ธมฺเม ปฏิสรตีติ ภควํปฏิสรณาฯ ภควนฺตํเยว ปฏิภาตูติ ภควโตว เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ อุปฏฺฐาตุ, ตุมฺเหเยว โน กเถตฺวา เทถาติ อตฺโถฯ

ราโค โขติ รชฺชนวเสน ปวตฺตราโคฯ อปฺปสาวชฺโชติ โลกวชฺชวเสนปิ วิปากวชฺชวเสนปีติ ทฺวีหิปิ วชฺเชหิ อปฺปสาวชฺโช, อปฺปโทโสติ อตฺโถฯ กถํ? มาตาปิตโร หิ ภาติภคินิอาทโย จ ปุตฺตภาติกานํ อาวาหวิวาหมงฺคลํ นาม กาเรนฺติฯ เอวํ ตาเวโส โลกวชฺชวเสน อปฺปสาวชฺโชฯ สทารสนฺโตสมูลิกา ปน อปาเย ปฏิสนฺธิ นาม น โหตีติ เอวํ วิปากวชฺชวเสน อปฺปสาวชฺโชฯ ทนฺธวิราคีติ วิรชฺชมาโน ปเนส สณิกํ วิรชฺชติ, น สีฆํ มุจฺจติฯ เตลมสิราโค วิย จิรํ อนุพนฺธติ, ทฺเว ตีณิ ภวนฺตรานิ คนฺตฺวาปิ นาปคจฺฉตีติ ทนฺธวิราคีฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ปุริโส ภาตุ ชายาย มิจฺฉาจารํ จรติฯ ตสฺสาปิ อิตฺถิยา อตฺตโน สามิกโต โสเยว ปิยตโร อโหสิฯ สา ตมาห – ‘‘อิมสฺมิํ การเณ ปากเฏ ชาเต มหตี ครหา ภวิสฺสติ, ตว ภาติกํ ฆาเตหี’’ติฯ โส ‘‘นสฺส, วสลิ, มา เอวํ ปุน อวจา’’ติ อปสาเทสิฯ สา ตุณฺหี หุตฺวา กติปาหจฺจเยน ปุน กเถสิ, ตสฺส จิตฺตํ ทฺวชฺฌภาวํ อคมาสิฯ ตโต ตติยวารํ กถิโต ‘‘กินฺติ กตฺวา โอกาสํ ลภิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถสฺส สา อุปายํ กเถนฺตี ‘‘ตฺวํ มยา วุตฺตเมว กโรหิ, อสุกฏฺฐาเน มหากกุธสมีเป ติตฺถํ อตฺถิ, ตตฺถ ติขิณํ ทณฺฑกวาสิํ คเหตฺวา ติฏฺฐาหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ เชฏฺฐภาตาปิสฺส อรญฺเญ กมฺมํ กตฺวา ฆรํ อาคโตฯ

สา ตสฺมิํ มุทุจิตฺตา วิย หุตฺวา ‘‘เอหิ สามิ , สีเส เต โอลิขิสฺสามี’’ติ โอลิขนฺตี ‘‘อุปกฺกิลิฏฺฐํ เต สีส’’นฺติ อามลกปิณฺฑํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉ อสุกฏฺฐาเน สีสํ โธวิตฺวา อาคจฺฉาหี’’ติ เปเสสิฯ โส ตาย วุตฺตติตฺถเมว คนฺตฺวา อามลกกกฺเกน สีสํ มกฺเขตฺวา อุทกํ โอรุยฺห โอนมิตฺวา สีสํ โธวิฯ อถ นํ อิตโร รุกฺขนฺตรโต นิกฺขมิตฺวา ขนฺธฏฺฐิเก ปหริตฺวา ชีวิตา โวโรเปตฺวา เคหํ อคมาสิฯ

อิตโร ภริยาย สิเนหํ ปริจฺจชิตุมสกฺโกนฺโต ตสฺมิํเยว เคเห มหาธมฺมนิ หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ตสฺสา ฐิตายปิ นิสินฺนายปิ คนฺตฺวา สรีเร ปตติฯ อถ นํ สา ‘‘โสเยว อยํ ภวิสฺสตี’’ติ ฆาตาเปสิฯ โส ปุน ตสฺสา สิเนเหน ตสฺมิํเยว เคเห กุกฺกุโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ปทสา คมนกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺสา ปจฺฉโต ปจฺฉโต จรติฯ อรญฺญํ คจฺฉนฺติยาปิ สทฺธิํเยว คจฺฉติฯ ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘นิกฺขนฺโต สุนขลุทฺทโก, กตรฏฺฐานํ คมิสฺสตี’’ติ อุปฺปณฺเฑนฺติฯ สา ปุน ตํ ฆาตาเปสิฯ

โสปิ ปุน ตสฺมิํเยว เคเห วจฺฉโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตเถว ตสฺสา ปจฺฉโต ปจฺฉโต จรติฯ ตทาปิ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘นิกฺขนฺโต โคปาลโก, กตฺถ คาวิโย จริสฺสนฺตี’’ติ อุปฺปณฺเฑนฺติฯ สา ตสฺมิมฺปิ ฐาเน ตํ ฆาตาเปสิฯ โส ตทาปิ ตสฺสา อุปริ สิเนหํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต จตุตฺเถ วาเร ตสฺสาเยว กุจฺฉิยํ ชาติสฺสโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ปฏิปาฏิยา จตูสุ อตฺตภาเวสุ ตาย ฆาติตภาวํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปาย นาม ปจฺจตฺถิกาย กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺสา หตฺเถน อตฺตานํ ผุสิตุํ น เทติฯ สเจ นํ สา ผุสติ, กนฺทติ โรทติฯ อถ นํ อยฺยโกว ปฏิชคฺคติฯ ตํ อปรภาเค วุทฺธิปฺปตฺตํ อยฺยโก อาห – ‘‘ตาต, กสฺมา ตฺวํ มาตุ หตฺเถน อตฺตานํ ผุสิตุํ น เทสิฯ สเจปิ ตํ ผุสติ, มหาสทฺเทน โรทสิ กนฺทสี’’ติฯ อยฺยเกน ปุฏฺโฐ ‘‘น เอสา มยฺหํ มาตา, ปจฺจามิตฺตา เอสา’’ติ ตํ ปวตฺติํ สพฺพํ อาโรเจสิฯ โส ตํ อาลิงฺคิตฺวา โรทิตฺวา ‘‘เอหิ, ตาต, กิํ อมฺหากํ อีทิเส ฐาเน นิวาสกิจฺจ’’นฺติ ตํ อาทาย นิกฺขมิตฺวา เอกํ วิหารํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุโภปิ ตตฺถ วสนฺตา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

มหาสาวชฺโชติ โลกวชฺชวเสนปิ วิปากวชฺชวเสนปีติ ทฺวีหิปิ การเณหิ มหาสาวชฺโชฯ กถํ? โทเสน หิ ทุฏฺโฐ หุตฺวา มาตริปิ อปรชฺฌติ, ปิตริปิ ภาติภคินิอาทีสุปิ ปพฺพชิเตสุปิฯ โส คตคตฏฺฐาเนสุ ‘‘อยํ ปุคฺคโล มาตาปิตูสุปิ อปรชฺฌติ, ภาติภคินิอาทีสุปิ, ปพฺพชิเตสุปี’’ติ มหติํ ครหํ ลภติฯ เอวํ ตาว โลกวชฺชวเสน มหาสาวชฺโชฯ โทสวเสน ปน กเตน อานนฺตริยกมฺเมน กปฺปํ นิรเย ปจฺจติฯ เอวํ วิปากวชฺชวเสน มหาสาวชฺโชฯ ขิปฺปวิราคีติ ขิปฺปํ วิรชฺชติฯ โทเสน หิ ทุฏฺโฐ มาตาปิตูสุปิ เจติเยปิ โพธิมฺหิปิ ปพฺพชิเตสุปิ อปรชฺฌิตฺวา ‘‘มยฺหํ ขมถา’’ติฯ อจฺจยํ เทเสติฯ ตสฺส สห ขมาปเนน ตํ กมฺมํ ปากติกเมว โหติฯ

โมโหปิ ทฺวีเหว การเณหิ มหาสาวชฺโชฯ โมเหน หิ มูฬฺโห หุตฺวา มาตาปิตูสุปิ เจติเยปิ โพธิมฺหิปิ ปพฺพชิเตสุปิ อปรชฺฌิตฺวา คตคตฏฺฐาเน ครหํ ลภติฯ เอวํ ตาว โลกวชฺชวเสน มหาสาวชฺโชฯ โมหวเสน ปน กเตน อานนฺตริยกมฺเมน กปฺปํ นิรเย ปจฺจติฯ เอวํ วิปากวชฺชวเสนปิ มหาสาวชฺโชฯ ทนฺธวิราคีติ สณิกํ วิรชฺชติฯ โมเหน มูฬฺเหน หิ กตกมฺมํ สณิกํ มุจฺจติฯ ยถา หิ อจฺฉจมฺมํ สตกฺขตฺตุมฺปิ โธวิยมานํ น ปณฺฑรํ โหติ, เอวเมว โมเหน มูฬฺเหน กตกมฺมํ สีฆํ น มุจฺจติ, สณิกเมว มุจฺจตีติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

9. อกุสลมูลสุตฺตวณฺณนา

[70] นวเม อกุสลมูลานีติ อกุสลานํ มูลานิ, อกุสลานิ จ ตานิ มูลานิ จาติ วา อกุสลมูลานิฯ ยทปิ, ภิกฺขเว, โลโภติ โยปิ, ภิกฺขเว, โลโภฯ ตทปิ อกุสลมูลนฺติ โสปิ อกุสลมูลํฯ อกุสลมูลํ วา สนฺธาย อิธ ตมฺปีติ อตฺโถ วฏฺฏติเยวฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพฯ อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติ ราสิํ กโรติฯ อสตา ทุกฺขํ อุปฺปาทยตีติ อภูเตน อวิชฺชมาเนน ยํกิญฺจิ ตสฺส อภูตํ โทสํ วตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติฯ วเธน วาติอาทิ เยนากาเรน ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชานิยาติ ธนชานิยาฯ ปพฺพาชนายาติ คามโต วา รฏฺฐโต วา ปพฺพาชนียกมฺเมน ฯ พลวมฺหีติ อหมสฺมิ พลวาฯ พลตฺโถ อิติปีติ พเลน เม อตฺโถ อิติปิ, พเล วา ฐิโตมฺหีติปิ วทติฯ

อกาลวาทีติ กาลสฺมิํ น วทติ, อกาลสฺมิํ วทติ นามฯ อภูตวาทีติ ภูตํ น วทติ , อภูตํ วทติ นามฯ อนตฺถวาทีติ อตฺถํ น วทติ, อนตฺถํ วทติ นามฯ อธมฺมวาทีติ ธมฺมํ น วทติ, อธมฺมํ วทติ นามฯ อวินยวาทีติ วินยํ น วทติ, อวินยํ วทติ นามฯ

ตถา หายนฺติ ตถา หิ อยํฯ น อาตปฺปํ กโรติ ตสฺส นิพฺเพฐนายาติ ตสฺส อภูตสฺส นิพฺเพฐนตฺถาย วีริยํ น กโรติฯ อิติเปตํ อตจฺฉนฺติ อิมินาปิ การเณน เอตํ อตจฺฉํฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ

ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาติ นิรยาทิกา ทุคฺคติ อิจฺฉิตพฺพา, สา อสฺส อวสฺสภาวินี, ตตฺถาเนน นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อุทฺธสฺโตติ อุปริ ธํสิโตฯ ปริโยนทฺโธติ สมนฺตา โอนทฺโธฯ อนยํ อาปชฺชตีติ อวุฑฺฒิํ อาปชฺชติฯ พฺยสนํ อาปชฺชตีติ วินาสํ อาปชฺชติฯ คิมฺหกาลสฺมิญฺหิ มาลุวาสิปาฏิกาย ผลิตาย พีชานิ อุปฺปติตฺวา วฏรุกฺขาทีนํ มูเล ปตนฺติฯ ตตฺถ ยสฺส รุกฺขสฺส มูเล ตีสุ ทิสาสุ ตีณิ พีชานิ ปติตานิ โหนฺติ, ตสฺมิํ รุกฺเข ปาวุสฺสเกน เมเฆน อภิวฏฺเฐ ตีหิ พีเชหิ ตโย องฺกุรา อุฏฺฐหิตฺวา ตํ รุกฺขํ อลฺลียนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย รุกฺขเทวตาโย สกภาเวน สณฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตปิ องฺกุรา วฑฺฒมานา ลตาภาวํ อาปชฺชิตฺวา ตํ รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา สพฺพวิฏปสาขาปสาขา สํสิพฺพิตฺวา ตํ รุกฺขํ อุปริ ปริโยนนฺธนฺติฯ โส มาลุวาลตาหิ สํสิพฺพิโต ฆเนหิ มหนฺเตหิ มาลุวาปตฺเตหิ สญฺฉนฺโน เทเว วา วสฺสนฺเต วาเต วา วายนฺเต ตตฺถ ตตฺถ ปลุชฺชิตฺวา ขาณุมตฺตเมว อวสิสฺสติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ