โส สีหสฺส สมฺมุขา นทิตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺมิํ โคจราย ปกฺกนฺเต เอกโก นทิตุํ อารภิฯ อถสฺส สิงฺคาลสทฺโทเยว นิจฺฉริฯ เตน วุตฺตํ – สิงฺคาลกํเยว นทตีติฯ เภรณฺฑกนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อปิจ ภินฺนสฺสรํ อมนาปสทฺทํ นทตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวเมว โข ตฺวนฺติ อิมินา โอปมฺเมน ปริพฺพาชกา ตถาคตํ สีหสทิสํ กตฺวา สรภํ สิงฺคาลสทิสํ อกํสุฯ อมฺพุกสญฺจรีติ ขุทฺทกกุกฺกุฏิกาฯ ปุริสกรวิตํ รวิสฺสามีติ มหากุกฺกุฏํ รวนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺสปิ ทฺเว ปาทา ทฺเว ปกฺขา, มยฺหมฺปิ ตเถว, อหมฺปิ เอวรูปํ รวิตํ รวิสฺสามี’’ติ สา ตสฺส สมฺมุขา รวิตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺมิํ ปกฺกนฺเต รวมานา กุกฺกุฏิการวํเยว รวิฯ เตน วุตฺตํ – อมฺพุกสญฺจริรวิตํเยว รวตีติฯ อุสโภติ โคโณฯ สุญฺญายาติ ตุจฺฉาย เชฏฺฐกวสเภหิ วิรหิตาย ฯ คมฺภีรํ นทิตพฺพํ มญฺญตีติ เชฏฺฐกวสภสฺส นาทสทิสํ คมฺภีรนาทํ นทิตพฺพํ มญฺญติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

5. เกสมุตฺติสุตฺตวณฺณนา

[66] ปญฺจเม กาลามานํ นิคโมติ กาลามา นาม ขตฺติยา, เตสํ นิคโมฯ เกสมุตฺติยาติ เกสมุตฺตนิคมวาสิโนฯ อุปสงฺกมิํสูติ สปฺปินวนีตาทิเภสชฺชานิ เจว อฏฺฐวิธปานกานิ จ คาหาเปตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ สกํเยว วาทํ ทีเปนฺตีติ อตฺตโนเยว ลทฺธิํ กเถนฺติฯ โชเตนฺตีติ ปกาเสนฺติฯ ขุํเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติฯ วมฺเภนฺตีติ อวชานนฺติฯ ปริภวนฺตีติ ลามกํ กโรนฺติฯ โอมกฺขิํ กโรนฺตีติ อุกฺขิตฺตกํ กโรนฺติ, อุกฺขิปิตฺวา ฉฑฺเฑนฺติฯ อปเรปิ, ภนฺเตติ โส กิร อฏวิมุเข คาโม, ตสฺมา ตตฺถ อฏวิํ อติกฺกนฺตา จ อติกฺกมิตุกามา จ วาสํ กปฺเปนฺติฯ เตสุปิ ปฐมํ อาคตา อตฺตโน ลทฺธิํ ทีเปตฺวา ปกฺกมิํสุ, ปจฺฉา อาคตา ‘‘กิํ เต ชานนฺติ, อมฺหากํ อนฺเตวาสิกา เต, อมฺหากํ สนฺติเก กิญฺจิ กิญฺจิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิํสู’’ติ อตฺตโน ลทฺธิํ ทีเปตฺวา ปกฺกมิํสุฯ กาลามา เอกลทฺธิยมฺปิ สณฺฐหิตุํ น สกฺขิํสุฯ เต เอตมตฺถํ ทีเปตฺวา ภควโต เอวมาโรเจตฺวา เตสํ โน, ภนฺเตติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ โหเตว กงฺขาติ โหติเยว กงฺขาฯ วิจิกิจฺฉาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อลนฺติ ยุตฺตํฯ

มา อนุสฺสเวนาติ อนุสฺสวกถายปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา ปรมฺปรายาติ ปรมฺปรกถายปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา อิติกิรายาติ เอวํ กิร เอตนฺติ มา คณฺหิตฺถฯ มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ อมฺหากํ ปิฏกตนฺติยา สทฺธิํ สเมตีติ มา คณฺหิตฺถฯ มา ตกฺกเหตูติ ตกฺกคฺคาเหนปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา นยเหตูติ นยคฺคาเหนปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา อาการปริวิตกฺเกนาติ สุนฺทรมิทํ การณนฺติ เอวํ การณปริวิตกฺเกนปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยาติ อมฺหากํ นิชฺฌายิตฺวา ขมิตฺวา คหิตทิฏฺฐิยา สทฺธิํ สเมตีติปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา ภพฺพรูปตายาติ อยํ ภิกฺขุ ภพฺพรูโป, อิมสฺส กถํ คเหตุํ ยุตฺตนฺติปิ มา คณฺหิตฺถฯ มา สมโณ โน ครูติ อยํ สมโณ อมฺหากํ ครุ, อิมสฺส กถํ คเหตุํ ยุตฺตนฺติปิ มา คณฺหิตฺถฯ สมตฺตาติ ปริปุณฺณาฯ สมาทินฺนาติ คหิตา ปรามฏฺฐาฯ ยํส โหตีติ ยํ การณํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส โหติฯ อโลภาทโย โลภาทิปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพาฯ วิคตาภิชฺโฌติอาทีหิ เมตฺตาย ปุพฺพภาโค กถิโตฯ

อิทานิ เมตฺตาทิกํ กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เมตฺตาสหคเตนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ กมฺมฏฺฐานกถาย วา ภาวนานเย วา ปาฬิวณฺณนาย วา ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.240) วุตฺตเมวฯ เอวํ อเวรจิตฺโตติ เอวํ อกุสลเวรสฺส จ ปุคฺคลเวริโน จ นตฺถิตาย อเวรจิตฺโตฯ อพฺยาพชฺฌจิตฺโตติ โกธจิตฺตสฺส อภาเวน นิทฺทุกฺขจิตฺโตฯ อสํกิลิฏฺฐจิตฺโตติ กิเลสสฺส นตฺถิตาย อสํกิลิฏฺฐจิตฺโตฯ วิสุทฺธจิตฺโตติ กิเลสมลาภาเวน วิสุทฺธจิตฺโต โหตีติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ ตสฺส เอวรูปสฺส อริยสาวกสฺสฯ อสฺสาสาติ อวสฺสยา ปติฏฺฐาฯ สเจ โข ปน อตฺถิ ปโร โลโกติ ยทิ อิมมฺหา โลกา ปรโลโก นาม อตฺถิฯ อถาหํ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา…เป.… อุปปชฺชิสฺสามีติ อตฺเถตํ การณํ, เยนาหํ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสามีติ เอวํ สพฺพตฺถ นโย เวทิตพฺโพฯ อนีฆนฺติ นิทฺทุกฺขํฯ สุขินฺติ สุขิตํฯ อุภเยเนว วิสุทฺธํ อตฺตานํ สมนุปสฺสามีติ ยญฺจ ปาปํ น กโรมิ, ยญฺจ กโรโตปิ น กรียติ, อิมินา อุภเยนาปิ วิสุทฺธํ อตฺตานํ สมนุปสฺสามิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

6. สาฬฺหสุตฺตวณฺณนา

[67] ฉฏฺเฐ มิคารนตฺตาติ มิคารเสฏฺฐิโน นตฺตาฯ เสขุนิยนตฺตาติ เสขุนิยเสฏฺฐิโน นตฺตาฯ อุปสงฺกมิํสูติ ภุตฺตปาตราสา ทาสกมฺมกรปริวุตา อุปสงฺกมิํสุฯ เตสํ กิร ปุเรภตฺเต ปุพฺพณฺหสมเยเยว เคเห เอโก ปญฺโห สมุฏฺฐิโต, ตํ ปน กเถตุํ โอกาโส นาโหสิฯ เต ‘‘ตํ ปญฺหํ โสสฺสามา’’ติ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ตุณฺหี นิสีทิํสุฯ เถโร ‘‘คาเม ตํ สมุฏฺฐิตํ ปญฺหํ โสตุํ อาคตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ มนํ ญตฺวา ตเมว ปญฺหํ อารภนฺโต เอถ ตุมฺเห สาฬฺหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺถิ โลโภติ ลุพฺภนสภาโว โลโภ นาม อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ อภิชฺฌาติ โข อหํ สาฬฺหา เอตมตฺถํ วทามีติ เอตํ โลภสงฺขาตํ อตฺถํ อหํ ‘‘อภิชฺฌา’’ติ วทามิ, ‘‘ตณฺหา’’ติ วทามีติ สมุฏฺฐิตปญฺหสฺส อตฺถํ ทีเปนฺโต อาหฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ นโย เนตพฺโพฯ

โส เอวํ ปชานาตีติ โส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ฐิโต อริยสาวโก สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ อารภนฺโต เอวํ ปชานาติฯ อตฺถิ อิทนฺติ อตฺถิ ทุกฺขสจฺจสงฺขาตํ ขนฺธปญฺจกํ นามรูปวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปชานนฺโต เอส ‘‘เอวํ ปชานาติ อตฺถิ อิท’’นฺติ วุตฺโตฯ หีนนฺติ สมุทยสจฺจํฯ ปณีตนฺติ มคฺคสจฺจํฯ อิมสฺส สญฺญาคตสฺส อุตฺตริ นิสฺสรณนฺติ อิมสฺส วิปสฺสนาสญฺญาสงฺขาตสฺส สญฺญาคตสฺส อุตฺตริ นิสฺสรณํ นาม นิพฺพานํ, ตมตฺถีติ อิมินา นิโรธสจฺจํ ทสฺเสติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ กถิตํฯ อหุ ปุพฺเพ โลโภติ ปุพฺเพ เม โลโภ อโหสิฯ ตทหุ อกุสลนฺติ ตํ อกุสลํ นาม อโหสิ, ตทา วา อกุสลํ นาม อโหสิฯ อิจฺเจตํ กุสลนฺติ อิติ เอตํ กุสลํ, ตสฺเสว อกุสลสฺส นตฺถิภาวํ กุสลํ เขมนฺติ สนฺธาย วทติฯ นิจฺฉาโตติ นิตฺตณฺโหฯ นิพฺพุโตติ อพฺภนฺตเร สนฺตาปกรานํ กิเลสานํ อภาเวน นิพฺพุโตฯ สีติภูโตติ สีตลีภูโตฯ สุขปฺปฏิสํเวทีติ กายิกเจตสิกสฺส สุขสฺส ปฏิสํเวทิตาฯ พฺรหฺมภูเตนาติ เสฏฺฐภูเตนฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ