โส เอวํ ปชานามิ ‘‘ราโค เม ปหีโน’’ติ มหาโพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺเคน ปหีนราคเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘โส เอวํ ปชานามิ ราโค เม ปหีโน’’ติ อาหฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินา ปน กิํ กถิตํ โหตีติ? ปจฺจเวกฺขณา กถิตา, ปจฺจเวกฺขณาย ผลสมาปตฺติ กถิตาฯ ผลสมาปตฺติญฺหิ สมาปนฺนสฺสปิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺสาปิ จงฺกมาทโย อริยจงฺกมาทโย โหนฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

4. สรภสุตฺตวณฺณนา

[65] จตุตฺเถ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเรฯ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตติ คิชฺฌสทิสานิสฺส กูฏานิ, คิชฺฌา วา ตสฺส กูเฏสุ วสนฺตีติ คิชฺฌกูโฏ, ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตฯ เอเตนสฺส ราชคหํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรนฺตสฺส วสนฏฺฐานํ ทสฺสิตํฯ คิชฺฌกูฏสฺมิญฺหิ ตถาคตํ อุทฺทิสฺส วิหาโร การิโต, คิชฺฌกูฏวิหาโรตฺเววสฺส นามํฯ ตตฺถายํ ตสฺมิํ สมเย วิหรตีติฯ สรโภ นาม ปริพฺพาชโก อจิรปกฺกนฺโต โหตีติ สรโภติ เอวํนามโก ปริพฺพาชโก อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ปกฺกนฺโต โหติ, อธุนา วิพฺภนฺโตติ อตฺโถฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ หิ โลเก อุปฺปนฺเน ติตฺถิยา นฏฺฐลาภสกฺการา อเหสุํ, ติณฺณํ รตนานํ มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ อญฺญติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา น ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา.14; สํ.นิ.1.2.70)ฯ

เต เอวํ ปริหีนลาภสกฺการา ปญฺจสตมตฺตา เอกสฺมิํ ปริพฺพาชการาเม สนฺนิปติตฺวา สมฺมนฺตยิํสุ – ‘‘โภ, มยํ สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย หตลาภสกฺการา ชาตา, สมณสฺส โคตมสฺส สาวกานญฺจสฺส เอกํ อวณฺณํ อุปธาเรถ, อวณฺณํ ปตฺถริตฺวา เอตสฺส สาสนํ ครหิตฺวา อมฺหากํ ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสฺสามา’’ติฯ เต วชฺชํ โอโลเกนฺตา – ‘‘ตีสุ ทฺวาเรสุ อาชีเว จาติ จตูสุปิ ฐาเนสุ สมณสฺส โคตมสฺส วชฺชํ ปสฺสิตุํ น สกฺกา, อิมานิ จตฺตาริ ฐานานิ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ โอโลเกถา’’ติ อาหํสุฯ อถ เนสํ อนฺตเร เอโก เอวมาห – ‘‘อหํ อญฺญํ น ปสฺสามิ, อิเม อนฺวฑฺฒมาสํ สนฺนิปติตฺวา ทฺวารวาตปานานิ ปิธาย สามเณรานมฺปิ ปเวสนํ น เทนฺติฯ ชีวิตสทิสาปิ อุปฏฺฐากา ทฏฺฐุํ น ลภนฺติ, อาวฏฺฏนิมายํ โอสาเรตฺวา โอสาเรตฺวา ชนํ อาวฏฺเฏตฺวา อาวฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติฯ สเจ ตํ มยํ อาหริตุํ สกฺขิสฺสาม, เอวํ โน ลาภสกฺการอุฬาโร ภวิสฺสตี’’ติฯ อปโรปิ เอวเมว วทนฺโต อุฏฺฐาสิฯ สพฺเพ เอกวาทา อเหสุํฯ ตโต อาหํสุ – ‘‘โย ตํ อาหริตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ มยํ อมฺหากํ สมเย เชฏฺฐกํ กริสฺสามา’’ติฯ

ตโต โกฏิโต ปฏฺฐาย ‘‘ตฺวํ สกฺขิสฺสสิ, ตฺวํ สกฺขิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ น สกฺขิสฺสามิ, อหํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ พหูหิ วุตฺเต สรภํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตฺวํ สกฺขิสฺสสิ อาจริยา’’ติฯ โส อาห – ‘‘อครุ เอตํ อาหริตุํ, สเจ ตุมฺเห อตฺตโน กถาย ฐตฺวา มํ เชฏฺฐกํ กริสฺสถา’’ติฯ อครุ เอตมาจริย อาหร, ตฺวํ กโตเยวาสิ อมฺเหหิ เชฏฺฐโกติฯ โส อาห – ‘‘ตํ อาหรนฺเตน เถเนตฺวา วา วิลุมฺปิตฺวา วา อาหริตุํ น สกฺกา, สมณสฺส ปน โคตมสฺส สาวกสทิเสน หุตฺวา ตสฺส สาวเก วนฺทิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา เตสํ ปตฺเต ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อาหริตุํ สกฺกาฯ รุจฺจติ โว เอตสฺส เอตฺตกสฺส กิริยา’’ติฯ ยํกิญฺจิ กตฺวา อาหริตฺวา จ โน เทหีติฯ เตน หิ มํ ทิสฺวา อปสฺสนฺตา วิย ภเวยฺยาถาติ ปริพฺพาชกานํ สญฺญํ ทตฺวา ทุติยทิวเส ปาโตว อุฏฺฐาย คิชฺฌกูฏมหาวิหารํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ ภิกฺขูนํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน ปาเท วนฺทิฯ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘อญฺเญ ปริพฺพาชกา จณฺฑา ผรุสา, อยํ ปน สทฺโธ ภวิสฺสติ ปสนฺโน’’ติฯ ภนฺเต, ตุมฺเห ญตฺวา ยุตฺตฏฺฐานสฺมิํเยว ปพฺพชิตา, มยํ ปน อนุปธาเรตฺวา อติตฺเถเนว ปกฺขนฺตา อนิยฺยานิกมคฺเค วิจรามาติฯ โส เอวํ วตฺวา ทิฏฺเฐ ทิฏฺเฐ ภิกฺขู ปุนปฺปุนํ วนฺทติ, นฺหาโนทกาทีนิ ปฏิยาเทติ, ทนฺตกฏฺฐํ กปฺปิยํ กโรติ, ปาเท โธวติ มกฺเขติ, อติเรกภตฺตํ ลภิตฺวา ภุญฺชติฯ

ตํ อิมินา นีหาเรน วสนฺตํ เอโก มหาเถโร ทิสฺวา, ‘‘ปริพฺพาชก, ตฺวํ สทฺโธ ปสนฺโน, กิํ น ปพฺพชสี’’ติฯ โก มํ, ภนฺเต, ปพฺพาเชสฺสติฯ มยญฺหิ จิรกาลํ ภทนฺตานํ ปจฺจตฺถิกา หุตฺวา วิจริมฺหาติฯ เถโร ‘‘สเจ ตฺวํ ปพฺพชิตุกาโม, อหํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ วตฺวา ปพฺพาเชสิฯ โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ วตฺตปฏิวตฺตมกาสิฯ อถ นํ เถโร วตฺเต ปสีทิตฺวา นจิรสฺเสว อุปสมฺปาเทสิฯ โส อุโปสถทิวเส ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อุโปสถคฺคํ ปวิสิตฺวา ภิกฺขู มหนฺเตน อุสฺสาเหน ปาติโมกฺขํ ปคฺคณฺหนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิมินา นีหาเรน โอสาเรตฺวา โอสาเรตฺวา โลกํ ขาทนฺติ, กติปาเหน หริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ โส ปริเวณํ คนฺตฺวา อุปชฺฌายํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โก นาโม อยํ ธมฺโม’’ติ ปุจฺฉิฯ ปาติโมกฺโข นาม, อาวุโสติฯ อุตฺตมธมฺโม เอส, ภนฺเต, ภวิสฺสตีติฯ อาม, อาวุโส, สกลสาสนธารณี อยํ สิกฺขาติฯ ภนฺเต, สเจ เอส สิกฺขาธมฺโม อุตฺตโม, อิมเมว ปฐมํ คณฺหามีติฯ คณฺหาวุโสติ เถโร สมฺปฏิจฺฉิฯ โส คณฺหนฺโต ปริพฺพาชเก ปสฺสิตฺวา ‘‘กีทิสํ อาจริยา’’ติ ปุจฺฉิโต, ‘‘อาวุโส, มา จินฺตยิตฺถ, กติปาเหน อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา นจิรสฺเสว อุคฺคณฺหิตฺวา อุปชฺฌายํ อาห – ‘‘เอตฺตกเมว, ภนฺเต, อุทาหุ อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติฯ เอตฺตกเมว, อาวุโสติฯ

โส ปุนทิวเส ยถานิวตฺถปารุโตว คหิตนีหาเรเนว ปตฺตํ คเหตฺวา คิชฺฌกูฏา นิกฺขมฺม ปริพฺพาชการามํ อคมาสิฯ ปริพฺพาชกา ทิสฺวา ‘‘กีทิสํ, อาจริย, นาสกฺขิตฺถ มญฺเญ อาวฏฺฏนิมายํ อาหริตุ’’นฺติ ตํ ปริวารยิํสุฯ มา จินฺตยิตฺถ, อาวุโส, อาหฏา เม อาวฏฺฏนิมายา, อิโต ปฏฺฐาย อมฺหากํ ลาภสกฺกาโร มหา ภวิสฺสติฯ ตุมฺเห อญฺญมญฺญํ สมคฺคา โหถ, มา วิวาทํ อกตฺถาติฯ สเจ เต, อาจริย, สุคฺคหิตา, อมฺเหปิ นํ วาเจหีติฯ โส อาทิโต ปฏฺฐาย ปาติโมกฺขํ โอสาเรสิฯ อถ เต สพฺเพปิ – ‘‘เอถ, โภ, นคเร วิจรนฺตา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ กเถสฺสามา’’ติ อนุคฺฆาฏิเตสุเยว นครทฺวาเรสุ ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา วิวเฏน ทฺวาเรน สพฺพปฐมํ ปวิสิํสุฯ เอวํ สลิงฺเคเนว อปกฺกนฺตํ ตํ ปริพฺพาชกํ สนฺธาย – ‘‘สรโภ นาม ปริพฺพาชโก อจิรปกฺกนฺโต โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตํ ทิวสํ ปน ภควา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต อิทํ อทฺทส – ‘‘อชฺช สรโภ ปริพฺพาชโก นคเร วิจริตฺวา ปกาสนียกมฺมํ กริสฺสติ, ติณฺณํ รตนานํ อวณฺณํ กเถนฺโต วิสํ สิญฺจิตฺวา ปริพฺพาชการามํ คมิสฺสติ, อหมฺปิ ตตฺเถว คมิสฺสามิ, จตสฺโสปิ ปริสา ตตฺเถว โอสริสฺสนฺติฯ ตสฺมิํ สมาคเม จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิสฺสนฺตี’’ติฯ ตโต ‘‘ตสฺส โอกาโส โหตุ, ยถารุจิยา อวณฺณํ ปตฺถรตู’’ติ จินฺเตตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, อฏฺฐารสสุ มหาวิหาเรสุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มยา สทฺธิํเยว ปิณฺฑาย จริตุํ อาโรเจหี’’ติฯ เถโร ตถา อกาสิฯ ภิกฺขู ปตฺตจีวรมาทาย สตฺถารเมว ปริวารยิํสุฯ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย ทฺวารคามสมีเปเยว ปิณฺฑาย จริฯ สรโภปิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ นครํ ปวิฏฺโฐ ตตฺถ ตตฺถ ปริสมชฺเฌ ราชทฺวารวีถิจตุกฺกาทีสุ จ คนฺตฺวา ‘‘อญฺญาโต มยา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อภาสิฯ ตํ สนฺธาย โส ราชคเห ปริสติ เอวํ วาจํ ภาสตีติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญาโตติ ญาโต อวพุทฺโธ, ปากฏํ กตฺวา อุคฺคหิโตติ ทีเปติฯ อญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ อปกฺกนฺโตติ สลิงฺเคเนว อปกฺกนฺโตฯ สเจ หิ สมณสฺส โคตมสฺส สาสเน โกจิ สาโร อภวิสฺส, นาหํ อปกฺกมิสฺสํฯ ตสฺส ปน สาสนํ อสารํ นิสฺสารํ, อาวฏฺฏนิมายํ โอสาเรตฺวา สมณา โลกํ ขาทนฺตีติ เอวมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ

อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขูติ อถ เอวํ ตสฺมิํ ปริพฺพาชเก ภาสมาเน อรญฺญวาสิโน ปญฺจสตา ภิกฺขู ‘‘อสุกฏฺฐานํ นาม สตฺถา ปิณฺฑาย จริตุํ คโต’’ติ อชานนฺตา ภิกฺขาจารเวลายํ ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสิํสุฯ เต สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อสฺโสสุนฺติ สุณิํสุฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ ‘‘อิมํ การณํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามา’’ติ อุปสงฺกมิํสุฯ

สิปฺปินิกาตีรนฺติ สิปฺปินิกาติ เอวํนามิกาย นทิยา ตีรํฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเร ขนฺติํ ธาเรตฺวา จิตฺเตเนว อธิวาเสสีติ อตฺโถฯ

เอวํ อธิวาเสตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘กิํ นุ โข อชฺช มยา สรภสฺส วาทํ มทฺทิตุํ คจฺฉนฺเตน เอกเกน คนฺตพฺพํ , อุทาหุ ภิกฺขุสงฺฆปริวุเตนา’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – สจาหํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คมิสฺสามิ, มหาชโน เอวํ จินฺเตสฺสติ – ‘‘สมโณ โคตโม วาทุปฺปตฺติฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ปกฺขํ อุกฺขิปิตฺวา คนฺตฺวา ปริสพเลน อุปฺปนฺนํ วาทํ มทฺทติ, ปรวาทีนํ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทตี’’ติฯ น โข ปน มยฺหํ อุปฺปนฺเน วาเท ปรํ คเหตฺวา มทฺทนกิจฺจํ อตฺถิ, อหเมว คนฺตฺวา มทฺทิสฺสามิฯ อนจฺฉริยํ เจตํ ยฺวาหํ อิทานิ พุทฺธภูโต อตฺตโน อุปฺปนฺนํ วาทํ มทฺเทยฺยํ, จริยํ จรณกาเล อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺเตนาปิ หิ มยา วหิตพฺพํ ธุรํ อญฺโญ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถํ –

‘‘ยโต ยโต ครุ ธุรํ, ยโต คมฺภีรวตฺตนี;

ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุญฺเชนฺติ, สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุร’’นฺติฯ (ชา. 1.1.29) –

อิทํ กณฺหชาตกํ อาหริตพฺพํฯ อตีเต กิร เอโก สตฺถวาโห เอกิสฺสา มหลฺลิกาย เคเห นิวาสํ คณฺหิฯ อถสฺส เอกิสฺสา เธนุยา รตฺติภาคสมนนฺตเร คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ สา เอกํ วจฺฉกํ วิชายิฯ มหลฺลิกาย วจฺฉกํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปุตฺตสิเนโห อุทปาทิฯ ปุนทิวเส สตฺถวาหปุตฺโต – ‘‘ตว เคหเวตนํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ มหลฺลิกา ‘‘มยฺหํ อญฺเญน กิจฺจํ น อตฺถิ, อิมเมว วจฺฉกํ เทหี’’ติ อาหฯ คณฺห, อมฺมาติฯ สา ตํ คณฺหิตฺวา ขีรํ ปาเยตฺวา ยาคุภตฺตติณาทีนิ ททมานา โปเสสิฯ โส วุทฺธิมนฺวาย ปริปุณฺณรูโป พลวีริยสมฺปนฺโน อโหสิ สมฺปนฺนาจาโร, กาฬโก นาม นาเมนฯ อเถกสฺส สตฺถวาหสฺส ปญฺจหิ สกฏสเตหิ อาคจฺฉนฺตสฺส อุทกภินฺนฏฺฐาเน สกฏจกฺกํ ลคฺคิฯ โส ทสปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ โยเชตฺวา นีหราเปตุํ อสกฺโกนฺโต กาฬกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘ตาต, ตว เวตนํ ทสฺสามิ, สกฏํ เม อุกฺขิปิตฺวา เทหี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ตํ อาทาย – ‘‘อญฺโญ อิมินา สทฺธิํ ธุรํ วหิตุํ สมตฺโถ นตฺถี’’ติ ธุรสกเฏ โยตฺตํ พนฺธิตฺวา ตํ เอกกํเยว โยเชสิฯ โส ตํ สกฏํ อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปตฺวา เอเตเนว นิหาเรน ปญฺจ สกฏสตานิ นีหริฯ โส สพฺพปจฺฉิมสกฏํ นีหริตฺวา โมจิยมาโน ‘‘สุ’’นฺติ กตฺวา สีสํ อุกฺขิปิฯ

สตฺถวาโห ‘‘อยํ เอตฺตกานิ สกฏานิ อุกฺขิปนฺโต เอวํ น อกาสิ, เวตนตฺถํ มญฺเญ กโรตี’’ติ สกฏคณนาย กหาปเณ คเหตฺวา ปญฺจสตภณฺฑิกํ ตสฺส คีวาย พนฺธาเปสิฯ โส อญฺเญสํ อตฺตโน สนฺติกํ อลฺลียิตุํ อเทนฺโต อุชุกํ เคหเมว อคมาสิฯ มหลฺลิกา ทิสฺวา โมเจตฺวา กหาปณภาวํ ญตฺวา ‘‘กสฺมา, ปุตฺต, เอวมกาสิ, มา ตฺวํ ‘มยา กมฺมํ กตฺวา อาภเตน อยํ ชีวิสฺสตี’ติ สญฺญมกาสี’’ติ วตฺวา โคณํ อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา เตเลน อพฺภญฺชิตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปุน มา เอวมกาสี’’ติ โอวทิฯ เอวํ สตฺถา ‘‘จริยํ จรณกาเล อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺเตนาปิ หิ มยา วหิตพฺพธุรํ อญฺโญ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกโกว อคมาสิฯ ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปฏิสลฺลานาติ ปุถุตฺตารมฺมเณหิ จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา สลฺลานโต, ผลสมาปตฺติโตติ อตฺโถฯ เตนุปสงฺกมีติ ปริพฺพาชเกสุ สกลนคเร ปกาสนียกมฺมํ กตฺวา นครา นิกฺขมฺม ปริพฺพาชการาเม สนฺนิปติตฺวา ‘‘สเจ, อาวุโส สรภ, สมโณ โคตโม อาคมิสฺสติ, กิํ กริสฺสสี’’ติฯ สมเณ โคตเม เอกํ กโรนฺเต อหํ ทฺเว กริสฺสามิ, ทฺเว กโรนฺเต จตฺตาริ, จตฺตาริ กโรนฺเต ปญฺจ, ปญฺจ กโรนฺเต ทส, ทส กโรนฺเต วีสติ, วีสติ กโรนฺเต ติํสํ, ติํสํ กโรนฺเต จตฺตาลีสํ, จตฺตาลีสํ กโรนฺเต ปญฺญาสํ, ปญฺญาสํ กโรนฺเต สตํ, สตํ กโรนฺเต สหสฺสํ กริสฺสามีติ เอวํ อญฺญมญฺญํ สีหนาทกถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา นิสินฺเนสุ อุปสงฺกมิฯ

อุปสงฺกมนฺโต ปน ยสฺมา ปริพฺพาชการามสฺส นครมชฺเฌเนว มคฺโค, ตสฺมา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา สุคตมหาจีวรํ ปารุปิตฺวา วิสฺสฏฺฐพโล ราชา วิย เอกโกว นครมชฺเฌน อคมาสิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ทิสฺวา ‘‘ปริพฺพาชกา สมณสฺส โคตมสฺส ปกาสนียกมฺมํ กโรนฺตา อวณฺณํ ปตฺถริํสุ, โส เอเต อนุวตฺติตฺวา สญฺญาเปตุํ คจฺฉติ มญฺเญ’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ สมฺมาทิฏฺฐิกาปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปตฺตจีวรํ อาทาย เอกโกว นิกฺขนฺโต, อชฺช สรเภน สทฺธิํ มหาธมฺมสงฺคาโม ภวิสฺสติฯ มยมฺปิ ตสฺมิํ สมาคเม กายสกฺขิโน ภวิสฺสามา’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ สตฺถา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส ปริพฺพาชการามํ อุปสงฺกมิฯ

ปริพฺพาชกา รุกฺขานํ ขนฺธวิฏปสาขนฺตเรหิ สมุคฺคจฺฉนฺตา ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย ทิสฺวา ‘‘อญฺญทา เอวรูโป โอภาโส นาม นตฺถิ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อุลฺโลเกตฺวา ‘‘สมโณ โคตโม อาคจฺฉตี’’ติ อาหํสุฯ ตํ สุตฺวาว สรโภ ชาณุกนฺตเร สีสํ ฐเปตฺวา อโธมุโข นิสีทิฯ เอวํ ตสฺมิํ สมเย ภควา ตํ อารามํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ ตถาคโต หิ ชมฺพุทีปตเล อคฺคกุเล ชาตตฺตา อคฺคาสนารโหติสฺส สพฺพตฺถ อาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติฯ เอวํ ปญฺญตฺเต มหารเห พุทฺธาสเน นิสีทิฯ

เต ปริพฺพาชกา สรภํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจุนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺเธ กิร สรเภน สทฺธิํ เอตฺตกํ กเถนฺเตเยว ภิกฺขุสงฺโฆ สตฺถุ ปทานุปทิโก หุตฺวา ปริพฺพาชการามํ สมฺปาปุณิ, จตสฺโสปิ ปริสา ปริพฺพาชการาเมเยว โอสริํสุฯ ตโต เต ปริพฺพาชกา ‘‘อจฺฉริยํ สมณสฺส โคตมสฺส กมฺมํ, สกลนครํ วิจริตฺวา อวณฺณํ ปตฺถริตฺวา ปกาสนียกมฺมํ กตฺวา อาคตานํ เวรีนํ ปฏิสตฺตูนํ ปจฺจามิตฺตานํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา โถกมฺปิ วิคฺคาหิกกถํ น กเถสิ, อาคตกาลโต ปฏฺฐาย สตปากเตเลน มกฺเขนฺโต วิย อมตปานํ ปาเยนฺโต วิย มธุรกถํ กเถตี’’ติ สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อนุวตฺตนฺตา เอตทโวจุํฯ

ยาเจยฺยาสีติ อายาเจยฺยาสิ ปตฺเถยฺยาสิ ปิเหยฺยาสิฯ ตุณฺหีภูโตติ ตุณฺหีภาวํ อุปคโตฯ มงฺกุภูโตติ นิตฺเตชตํ อาปนฺโนฯ ปตฺตกฺขนฺโธติ โอนตคีโวฯ อโธมุโขติ เหฏฺฐามุโขฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโตติ ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺเพ ธมฺมา มยา อภิสมฺพุทฺธา’’ติ เอวํ ปฏิชานโต ตวฯ อนภิสมฺพุทฺธาติ อิเม นาม ธมฺมา ตยา อนภิสมฺพุทฺธาฯ ตตฺถาติ เตสุ อนภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ ทสฺสิตธมฺเมสุฯ อญฺเญน วา อญฺญํ ปฏิจริสฺสตีติ อญฺเญน วา วจเนน อญฺญํ วจนํ ปฏิจฺฉาเทสฺสติ, อญฺญํ ปุจฺฉิโต อญฺญํ กเถสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ พหิทฺธา กถํ อปนาเมสฺสตีติ พหิทฺธา อญฺญํ อาคนฺตุกกถํ อาหรนฺโต ปุริมกถํ อปนาเมสฺสติฯ อปฺปจฺจยนฺติ อนภิรทฺธิํ อตุฏฺฐาการํ ปาตุกริสฺสตีติ ปากฏํ กริสฺสติฯ เอตฺถ จ อปฺปจฺจเยน โทมนสฺสํ วุตฺตํ, ปุริเมหิ ทฺวีหิ มนฺทพลวเภโท โกโธเยวฯ

เอวํ ภควา ปฐมเวสารชฺเชน สีหนาทํ นทิตฺวา ปุน ทุติยาทีหิ นทนฺโต โย โข มํ ปริพฺพาชกาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ ยสฺส มคฺคสฺส วา ผลสฺส วา อตฺถาย ตยา จตุสจฺจธมฺโม เทสิโตฯ โส น นิยฺยาตีติ โส ธมฺโม น นิยฺยาติ น นิคฺคจฺฉติ, น ตํ อตฺถํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตกฺกรสฺสาติ โย นํ กโรติ, ตสฺส ปฏิปตฺติปูรกสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถฯ สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เหตุนา นเยน การเณน สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ขยายฯ อถ วา ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ ยสฺส เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโตฯ เสยฺยถิทํ – ราคปฏิฆาตตฺถาย อสุภกมฺมฏฺฐานํ, โทสปฏิฆาตตฺถาย เมตฺตาภาวนา, โมหปฏิฆาตตฺถาย ปญฺจ ธมฺมา, วิตกฺกุปจฺเฉทาย อานาปานสฺสติฯ โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ โส ธมฺโม โย นํ ยถาเทสิตํ กโรติ, ตสฺส ตกฺกรสฺส สมฺมา เหตุนา นเยน การเณน วฏฺฏทุกฺขกฺขยาย น นิยฺยาติ น นิคฺคจฺฉติ, ตํ อตฺถํ น สาเธตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เสยฺยถาปิ สรโภ ปริพฺพาชโกติ ยถา อยํ สรโภ ปริพฺพาชโก ปชฺฌายนฺโต อปฺปฏิภาโน นิสินฺโน, เอวํ นิสีทิสฺสตีติฯ

เอวํ ตีหิ ปเทหิ สีหนาทํ นทิตฺวา เทสนํ นิวตฺเตนฺตสฺเสว ตถาคตสฺส ตสฺมิํ ฐาเน สนฺนิปติตา จตุราสีติปาณสหสฺสปริมาณา ปริสา อมตปานํ ปิวิ, สตฺถา ปริสาย อมตปานสฺส ปีตภาวํ ญตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปกฺกามิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ อถ โข ภควาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาทํ อภีตนาทํ อปฺปฏินาทํฯ เวหาสํ ปกฺกามีติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาย สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ เอวํ ปกฺขนฺโท จ ปน ตํขณญฺเญว คิชฺฌกูฏมหาวิหาเร ปติฏฺฐาสิฯ

วาจาย สนฺนิโตทเกนาติ วจนปโตเทนฯ สญฺชมฺภริมกํสูติ สมฺภริตํ นิรนฺตรผุฏํ อกํสุ, อุปริ วิชฺฌิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ พฺรหารญฺเญติ มหารญฺเญฯ สีหนาทํ นทิสฺสามีติ สีหสฺส นทโต อาการํ ทิสฺวา ‘‘อยมฺปิ ติรจฺฉานคโต, อหมฺปิ, อิมสฺส จตฺตาโร ปาทา, มยฺหมฺปิ, อหมฺปิ เอวเมว สีหนาทํ นทิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

โส สีหสฺส สมฺมุขา นทิตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺมิํ โคจราย ปกฺกนฺเต เอกโก นทิตุํ อารภิฯ อถสฺส สิงฺคาลสทฺโทเยว นิจฺฉริฯ เตน วุตฺตํ – สิงฺคาลกํเยว นทตีติฯ เภรณฺฑกนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อปิจ ภินฺนสฺสรํ อมนาปสทฺทํ นทตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวเมว โข ตฺวนฺติ อิมินา โอปมฺเมน ปริพฺพาชกา ตถาคตํ สีหสทิสํ กตฺวา สรภํ สิงฺคาลสทิสํ อกํสุฯ อมฺพุกสญฺจรีติ ขุทฺทกกุกฺกุฏิกาฯ ปุริสกรวิตํ รวิสฺสามีติ มหากุกฺกุฏํ รวนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺสปิ ทฺเว ปาทา ทฺเว ปกฺขา, มยฺหมฺปิ ตเถว, อหมฺปิ เอวรูปํ รวิตํ รวิสฺสามี’’ติ สา ตสฺส สมฺมุขา รวิตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺมิํ ปกฺกนฺเต รวมานา กุกฺกุฏิการวํเยว รวิฯ เตน วุตฺตํ – อมฺพุกสญฺจริรวิตํเยว รวตีติฯ อุสโภติ โคโณฯ สุญฺญายาติ ตุจฺฉาย เชฏฺฐกวสเภหิ วิรหิตาย ฯ คมฺภีรํ นทิตพฺพํ มญฺญตีติ เชฏฺฐกวสภสฺส นาทสทิสํ คมฺภีรนาทํ นทิตพฺพํ มญฺญติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

5. เกสมุตฺติสุตฺตวณฺณนา

[66] ปญฺจเม กาลามานํ นิคโมติ กาลามา นาม ขตฺติยา, เตสํ นิคโมฯ เกสมุตฺติยาติ เกสมุตฺตนิคมวาสิโนฯ อุปสงฺกมิํสูติ สปฺปินวนีตาทิเภสชฺชานิ เจว อฏฺฐวิธปานกานิ จ คาหาเปตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ สกํเยว วาทํ ทีเปนฺตีติ อตฺตโนเยว ลทฺธิํ กเถนฺติฯ โชเตนฺตีติ ปกาเสนฺติฯ ขุํเสนฺตีติ ฆฏฺเฏนฺติฯ วมฺเภนฺตีติ อวชานนฺติฯ ปริภวนฺตีติ ลามกํ กโรนฺติฯ โอมกฺขิํ กโรนฺตีติ อุกฺขิตฺตกํ กโรนฺติ, อุกฺขิปิตฺวา ฉฑฺเฑนฺติฯ อปเรปิ, ภนฺเตติ โส กิร อฏวิมุเข คาโม, ตสฺมา ตตฺถ อฏวิํ อติกฺกนฺตา จ อติกฺกมิตุกามา จ วาสํ กปฺเปนฺติฯ เตสุปิ ปฐมํ อาคตา อตฺตโน ลทฺธิํ ทีเปตฺวา ปกฺกมิํสุ, ปจฺฉา อาคตา ‘‘กิํ เต ชานนฺติ, อมฺหากํ อนฺเตวาสิกา เต, อมฺหากํ สนฺติเก กิญฺจิ กิญฺจิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิํสู’’ติ อตฺตโน ลทฺธิํ ทีเปตฺวา ปกฺกมิํสุฯ กาลามา เอกลทฺธิยมฺปิ สณฺฐหิตุํ น สกฺขิํสุฯ เต เอตมตฺถํ ทีเปตฺวา ภควโต เอวมาโรเจตฺวา เตสํ โน, ภนฺเตติอาทิมาหํสุฯ ตตฺถ โหเตว กงฺขาติ โหติเยว กงฺขาฯ วิจิกิจฺฉาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อลนฺติ ยุตฺตํฯ