3. เวนาคปุรสุตฺตวณฺณนา

[64] ตติเย โกสเลสูติ เอวํนามเก ชนปเทฯ จาริกํ จรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโตฯ จาริกา จ นาเมสา ภควโต ทุวิธา โหติ ตุริตจาริกา จ อตุริตจาริกา จาติฯ ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม ฯ สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพาฯ ยํ ปน คามนิคมปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนอทฺธโยชนวเสน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นามฯ อิมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘จาริกํ จรมาโน’’ติฯ วิตฺถาเรน ปน จาริกากถา สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.254) วุตฺตาฯ พฺราหฺมณคาโมติ พฺราหฺมณานํ สโมสรณคาโมปิ พฺราหฺมณคาโมติ วุจฺจติ, พฺราหฺมณานํ โภคคาโมปิฯ อิธ สโมสรณคาโม พฺราหฺมณวสนคาโมติ อธิปฺเปโตฯ ตทวสรีติ ตตฺถ อวสริ, สมฺปตฺโตติ อตฺโถฯ วิหาโร ปเนตฺถ อนิยามิโตฯ ตสฺมา ตสฺส อวิทูเร พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เอโก วนสณฺโฑ อตฺถิ, สตฺถา ตํ วนสณฺฑํ คโตติ เวทิตพฺโพฯ

อสฺโสสุนฺติ สุณิํสุ อุปลภิํสุ, โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน ชานิํสุฯ โขติ อวธารณตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา นิปาโตฯ ตตฺถ อวธารณตฺเถน ‘‘อสฺโสสุํ เอว, น เตสํ โกจิ สวนนฺตราโย อโหสี’’ติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปทปูรเณน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมวฯ

อิทานิ ยมตฺถํ อสฺโสสุํ, ตํ ปกาเสตุํ สมโณ ขลุ, โภ, โคตโมติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ เวทิตพฺโพฯ ขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโตฯ โภติ เตสํ อญฺญมญฺญํ อาลปนมตฺตํฯ โคตโมติ ภควโต โคตฺตวเสน ปริทีปนํ, ตสฺมา ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม’’ติ เอตฺถ สมโณ กิร, โภ, โคตมโคตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต อุจฺจากุลปริทีปนํฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ, เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาย ปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ โข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถฯ กลฺยาโณติ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต, เสฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว, ถุติโฆโส วาฯ อพฺภุคฺคโตติ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุคฺคโตฯ กินฺติ? อิติปิ โส ภควา…เป.… พุทฺโธ ภควาติฯ ตตฺรายํ ปทสมฺพนฺโธ – โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป.… อิติปิ ภควาติฯ อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ ‘‘อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพ’’ติอาทินา นเยน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺพาเนว เอตานิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.125-127) พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วิตฺถาริตานีติ ตโต เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพฯ

โส อิมํ โลกนฺติ โส ภวํ โคตโม อิมํ โลกํ, อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติฯ สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํฯ เอวํ สห มาเรน สมารกํฯ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํฯ สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณิํฯ ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํฯ สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ, สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธิํ สตฺตโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโกว คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อปโร นโย – สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปีพฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน, สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วาฯ โปราณา ปนาหุ – สเทวกนฺติ เทวตาหิ สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ สมารกนฺติ มาเรน สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ สพฺรหฺมกนฺติ พฺรหฺเมหิ สทฺธิํ อวเสสโลกํฯ เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทาตุํ สสฺสมณพฺราหฺมณิํ ปชํ สเทวมนุสฺสนฺติ วุตฺตํฯ เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตนากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติฯ

สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ สยนฺติ สามํ, อปรเนยฺโย หุตฺวาฯ อภิญฺญาติ อภิญฺญาย, อธิเกน ญาเณน ญตฺวาติ อตฺโถฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา , เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโตฯ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ปกาเสติฯ

โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… ปริโยสานกลฺยาณนฺติ โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติฯ ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติ, อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติ, มชฺเฌปิ, ปริโยสาเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ, อตฺถิ สาสนสฺสฯ เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถาย ปฐมปาโท อาทิ นาม, ตโต ทฺเว มชฺฌํ นาม, อนฺเต เอโก ปริโยสานํ นามฯ เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสานํ, อุภินฺนํ อนฺตรา มชฺฌํฯ อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ปฐมานุสนฺธิ อาทิ, อนฺเต อนุสนฺธิ ปริโยสานํ, มชฺเฌ เอโก วา ทฺเว วา พหู วา มชฺฌเมวฯ

สาสนสฺส สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.369)ฯ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา’’ติ เอวํ วุตฺโต ปน อริยมคฺโค มชฺฌํ นามฯ ผลญฺเจว นิพฺพานญฺจ ปริโยสานํ นามฯ ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, พฺราหฺมณ, พฺรหฺมจริยํ เอตํปารํ เอตํปริโยสาน’’นฺติ เอตฺถ ผลํ ปริโยสนนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘นิพฺพาโนคธญฺหิ, อาวุโส วิสาข, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นิพฺพานปรายณํ นิพฺพานปริโยสาน’’นฺติ (ม. นิ. 1.466) เอตฺถ นิพฺพานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตํฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ มคฺคํ ปริโยสาเน นิพฺพานํ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติฯ ตสฺมา อญฺโญปิ ธมฺมกถิโก ธมฺมํ กเถนฺโต –

‘‘อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย, มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย;

ปริโยสานมฺหิ นิพฺพานํ, เอสา กถิกสณฺฐิตี’’ติฯ

สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตอิตฺถิปุริสาทิวณฺณนานิสฺสิตา เทสนา โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติฯ ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย จตุสติปฏฺฐานาทินิสฺสิตํ เทสนํ เทเสติฯ

ตสฺมา ‘‘สาตฺถํ เทเสตี’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส ปน เทสนา เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา สพฺพวิสฺสฏฺฐพฺยญฺชนา วา สพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา วา, ตสฺส ทมิฬกิราตยวนาทิมิลกฺขานํ ภาสา วิย พฺยญฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติฯ ภควา ปน –

‘‘สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ, ลหุกํ ครุกญฺจ นิคฺคหีตํ;

สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ปริปุณฺณพฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสติฯ ตสฺมา ‘‘สพฺยญฺชนํ กตฺวา เทเสตี’’ติ วุจฺจติฯ เกวลปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ เกวลนฺติ สกลาธิวจนํฯ ปริปุณฺณนฺติ อนูนาธิกวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สกลปริปุณฺณเมว เทเสติ, เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถีติฯ ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํฯ โย หิ ‘‘อิมํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ วา ลภิสฺสามี’’ติ เทเสติ, ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา นาม โหติฯ ภควา ปน โลกามิสนิรเปกฺโข หิตผรเณเนว เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโย อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตน จิตฺเตน เทเสติฯ ตสฺมา ปริสุทฺธํ เทเสตีติ วุจฺจติฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนํฯ ตสฺมา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป.… ปริสุทฺธํ, เอวํ เทเสนฺโต จ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตํ จริยํ, พฺรหฺมภูตานํ วา พุทฺธาทีนํ จริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน, อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม, เอวรูปานํ อเนเกหิปิ กปฺปโกฏิสตสหสฺเสหิ ทุลฺลภทสฺสนานํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเตหิ อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิเตหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณวเรหิ สมากิณฺณมโนรมสรีรานํ อนปฺปกทสฺสนานํ อติมธุรธมฺมนิคฺโฆสานํ ยถาภูตคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺทานํ อรหตํฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหติฯ

สเจ ปน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเตน พฺรหฺมสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส เอกปทมฺปิ โสตุํ ลภิสฺสาม, สาธุตรํเยว ภวิสฺสตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวาฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ สพฺพกิจฺจานิ ปหาย ตุฏฺฐมานสา อคมํสุฯ อญฺชลิํ ปณาเมตฺวาติ เอเต อุภโตปกฺขิกา, เต เอวํ จินฺเตสุํ – ‘‘สเจ โน มิจฺฉาทิฏฺฐิกา โจเทสฺสนฺติ ‘กสฺมา ตุมฺเห สมณํ โคตมํ วนฺทิตฺถา’ติ, เตสํ ‘กิํ อญฺชลิกรณมตฺเตนาปิ วนฺทิตํ โหตี’ติ วกฺขาม ฯ สเจ โน สมฺมาทิฏฺฐิกา โจเทสฺสนฺติ ‘กสฺมา ภควนฺตํ น วนฺทิตฺถา’ติ, ‘กิํ สีเสน ภูมิํ ปหรนฺเตเนว วนฺทิตํ โหติฯ นนุ อญฺชลิกมฺมมฺปิ วนฺทนา เอวา’ติ วกฺขามา’’ติฯ

นามโคตฺตนฺติ , ‘‘โภ โคตม, อหํ อสุกสฺส ปุตฺโต ทตฺโต นาม มิตฺโต นาม อิธาคโต’’ติ วทนฺตา นามํ สาเวนฺติ นามฯ ‘‘โภ โคตม, อหํ วาเสฏฺโฐ นาม กจฺจาโน นาม อิธาคโต’’ติ วทนฺตา โคตฺตํ สาเวนฺติ นามฯ เอเต กิร ทลิทฺทา ชิณฺณกุลปุตฺตา ‘‘ปริสมชฺเฌ นามโคตฺตวเสน ปากฏา ภวิสฺสามา’’ติ เอวํ อกํสุฯ เย ปน ตุณฺหีภูตา นิสีทิํสุ, เต เกราฏิกา เจว อนฺธพาลา จฯ ตตฺถ เกราฏิกา ‘‘เอกํ ทฺเว กถาสลฺลาเป กโรนฺเต วิสฺสาสิโก โหติ, อถ วิสฺสาเส สติ เอกํ ทฺเว ภิกฺขา อทาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ ตโต อตฺตานํ โมเจนฺตา ตุณฺหีภูตา นิสีทนฺติฯ อนฺธพาลา อญฺญาณตาเยว อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑา วิย ยตฺถ กตฺถจิ ตุณฺหีภูตา นิสีทนฺติฯ

เวนาคปุริโกติ เวนาคปุรวาสีฯ เอตทโวจาติ ปาทนฺตโต ปฏฺฐาย ยาว เกสคฺคา ตถาคตสฺส สรีรํ โอโลเกนฺโต อสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชเลหิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปฏิมณฺฑิตํ สรีรา นิกฺขมิตฺวา สมนฺตโต อสีติหตฺถปฺปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตาหิ ฉพฺพณฺณาหิ ฆนพุทฺธรํสีหิ สมฺปริวาริตํ ตถาคตสฺส สรีรํ ทิสฺวา สญฺชาตวิมฺหโย วณฺณํ ภณนฺโต เอตํ ‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตมา’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ

ตตฺถ ยาวญฺจิทนฺติ อธิมตฺตปฺปมาณปริจฺเฉทวจนเมตํฯ ตสฺส วิปฺปสนฺนปเทน สทฺธิํ สมฺพนฺโธฯ ยาวญฺจ วิปฺปสนฺนานิ อธิมตฺตวิปฺปสนฺนานีติ อตฺโถฯ อินฺทฺริยานีติ จกฺขาทีนิ ฉ อินฺทฺริยานิฯ ตสฺส หิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปติฏฺฐิโตกาสสฺส วิปฺปสนฺนตํ ทิสฺวา เตสํ วิปฺปสนฺนตา ปากฏา อโหสิฯ ยสฺมา ปน สา มเน วิปฺปสนฺเนเยว โหติ, อวิปฺปสนฺนจิตฺตานญฺหิ อินฺทฺริยปฺปสาโท นาม นตฺถิ, ตสฺมาสฺส มนินฺทฺริยปฺปสาโทปิ ปากโฏ อโหสิฯ

ตํ เอส วิปฺปสนฺนตํ คเหตฺวา ‘‘วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานี’’ติ อาหฯ ปริสุทฺโธติ นิมฺมโลฯ ปริโยทาโตติ ปภสฺสโรฯ สารทํ พทรปณฺฑุนฺติ สรทกาเล ชาตํ นาติสุปริปกฺกํ พทรํฯ ตญฺหิ ปริสุทฺธญฺเจว โหติ ปริโยทาตญฺจฯ ตาลปกฺกนฺติ สุปริปกฺกตาลผลํฯ สมฺปติ พนฺธนา ปมุตฺตนฺติ ตํขณญฺเญว พนฺธนา ปมุตฺตํฯ ตสฺส หิ พนฺธนมูลํ อปเนตฺวา ปรมุขํ กตฺวา ผลเก ฐปิตสฺส จตุรงฺคุลมตฺตํ ฐานํ โอโลเกนฺตานํ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ หุตฺวา ขายติฯ ตํ สนฺธาเยวมาห ฯ เนกฺขํ ชมฺโพนทนฺติ สุรตฺตวณฺณสฺส ชมฺโพนทสุวณฺณสฺส ฆฏิกาฯ ทกฺขกมฺมารปุตฺตสุปริกมฺมกตนฺติ ทกฺเขน สุวณฺณการปุตฺเตน สุฏฺฐุ กตปริกมฺมํฯ อุกฺกามุเข สุกุสลสมฺปหฏฺฐนฺติ สุวณฺณการอุทฺธเน ปจิตฺวา สุกุสเลน สุวณฺณกาเรน ฆฏฺฏนปริมชฺชนหํสเนน สุฏฺฐุ ปหฏฺฐํ สุปริมทฺทิตนฺติ อตฺโถฯ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตนฺติ อคฺคินา ปจิตฺวา ทีปิทาฐาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา รตฺตกมฺพเล ฐปิตํฯ ภาสเตติ สญฺชาตโอภาสตาย ภาสเตฯ ตปเตติ อนฺธการวิทฺธํสนตาย ตปเตฯ วิโรจตีติ วิชฺโชตมานํ หุตฺวา วิโรจติ, โสภตีติ อตฺโถฯ

อุจฺจาสยนมหาสยนานีติ เอตฺถ อติกฺกนฺตปฺปมาณํ อุจฺจาสยนํ นาม, อายตวิตฺถตํ อกปฺปิยภณฺฑํ มหาสยนํ นามฯ อิทานิ ตานิ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถิทํ, อาสนฺทีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสนฺทีติ อติกฺกนฺตปฺปมาณํ อาสนํฯ ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ ฐเปตฺวา กโตฯ โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโวฯ จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิฯ จิตฺตโกติ วานจิตฺตํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตตฺถรโกฯ ปฏลิกาติ ฆนปุปฺโผ อุณฺณามยตฺถรโก, โย อามลกปฏฺโฏติปิ วุจฺจติฯ ตูลิกาติ ติณฺณํ ตูลานํ อญฺญตรปุณฺณา ตูลิกาฯ วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโกฯ อุทฺทโลมีติ อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ เกจิ เอกโต อุคฺคตปุปฺผนฺติ วทนฺติฯ เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ เกจิ อุภโต อุคฺคตปุปฺผนฺติ วทนฺติฯ กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํฯ โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตเมว โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํฯ กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ฐตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ

หตฺถตฺถราทโย หตฺถิปิฏฺฐาทีสุ อตฺถรณกอตฺถรกา เจว หตฺถิรูปาทีนิ ทสฺเสตฺวา กตอตฺถรกา จฯ อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มญฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตปฺปเวณีฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ

นิกามลาภีติ อติกามลาภี อิจฺฉิติจฺฉิตลาภีฯ อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี มหนฺตลาภี, อุฬารุฬาราเนว ลภติ มญฺเญติ สนฺธาย วทติฯ อยํ กิร พฺราหฺมโณ สยนครุโก, โส ภควโต วิปฺปสนฺนินฺทฺริยาทิตํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เอส เอวรูเปสุ อุจฺจาสยนมหาสยเนสุ นิสีทติ เจว นิปชฺชติ จฯ เตนสฺส วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต’’ติ มญฺญมาโน อิมํ เสนาสนวณฺณํ กเถสิฯ

ลทฺธา จ ปน น กปฺปนฺตีติ เอตฺถ กิญฺจิ กิญฺจิ กปฺปติฯ สุทฺธโกเสยฺยญฺหิ มญฺเจปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏติ, โคนกาทโย จ ภูมตฺถรณปริโภเคน, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา, ตูลิกํ วิชเฏตฺวา ‘‘พิมฺโพหนญฺจ กาตุ’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต อิมานิปิ เอเกน วิธาเนน กปฺปนฺติฯ อกปฺปิยํ ปน อุปาทาย สพฺพาเนว น กปฺปนฺตีติ วุตฺตานิฯ

วนนฺตญฺเญว ปวิสามีติ อรญฺญํเยว ปวิสามิฯ ยเทวาติ ยานิเยวฯ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทนฺโต อุชุํ กายํ ฐเปตฺวาฯ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ฐเปตฺวา, ปริคฺคหิตนิยฺยานํ วา กตฺวาติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐฯ สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.164)ฯ อุปสมฺปชฺช วิหรามีติ ปฏิลภิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วิหรามิฯ เอวํภูโตติ เอวํ ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรสมงฺคี หุตฺวาฯ ทิพฺโพ เม เอโส ตสฺมิํ สมเย จงฺกโม โหตีติ จตฺตาริ หิ รูปชฺฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา จงฺกมนฺตสฺส จงฺกโม ทิพฺพจงฺกโม นาม โหติ, สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย จงฺกมนฺตสฺสาปิ จงฺกโม ทิพฺพจงฺกโมเยวฯ ฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตถา อิตเรสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุฯ

โส เอวํ ปชานามิ ‘‘ราโค เม ปหีโน’’ติ มหาโพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺเคน ปหีนราคเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘โส เอวํ ปชานามิ ราโค เม ปหีโน’’ติ อาหฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินา ปน กิํ กถิตํ โหตีติ? ปจฺจเวกฺขณา กถิตา, ปจฺจเวกฺขณาย ผลสมาปตฺติ กถิตาฯ ผลสมาปตฺติญฺหิ สมาปนฺนสฺสปิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺสาปิ จงฺกมาทโย อริยจงฺกมาทโย โหนฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

4. สรภสุตฺตวณฺณนา

[65] จตุตฺเถ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเรฯ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตติ คิชฺฌสทิสานิสฺส กูฏานิ, คิชฺฌา วา ตสฺส กูเฏสุ วสนฺตีติ คิชฺฌกูโฏ, ตสฺมิํ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเตฯ เอเตนสฺส ราชคหํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรนฺตสฺส วสนฏฺฐานํ ทสฺสิตํฯ คิชฺฌกูฏสฺมิญฺหิ ตถาคตํ อุทฺทิสฺส วิหาโร การิโต, คิชฺฌกูฏวิหาโรตฺเววสฺส นามํฯ ตตฺถายํ ตสฺมิํ สมเย วิหรตีติฯ สรโภ นาม ปริพฺพาชโก อจิรปกฺกนฺโต โหตีติ สรโภติ เอวํนามโก ปริพฺพาชโก อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ปกฺกนฺโต โหติ, อธุนา วิพฺภนฺโตติ อตฺโถฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ หิ โลเก อุปฺปนฺเน ติตฺถิยา นฏฺฐลาภสกฺการา อเหสุํ, ติณฺณํ รตนานํ มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ อญฺญติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา น ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา.14; สํ.นิ.1.2.70)ฯ