(7) 2. มหาวคฺโค

1. ติตฺถายตนสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติยสฺส ปฐเม ติตฺถายตนานีติ ติตฺถภูตานิ อายตนานิ, ติตฺถิยานํ วา อายตนานิฯ ตตฺถ ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกรา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยสาวกา ชานิตพฺพาฯ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ ติตฺถิกรา นาม ตาสํ ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาทกาฯ ติตฺถิยา นาม เยสํ ตา ทิฏฺฐิโย รุจฺจนฺติ ขมนฺติฯ ติตฺถิยสาวกา นาม เตสํ ปจฺจยทายกาฯ อายตนนฺติ ‘‘กมฺโพโช อสฺสานํ อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฏฺฐานํ อายตนํ นามฯ

‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา;

ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติฯ (อ. นิ. 5.38) –

เอตฺถ สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, วิมุตฺตายตนานี’’ติ (อ. นิ. 5.26) เอตฺถ การณํฯ ตํ อิธ สพฺพมฺปิ ลพฺภติฯ สพฺเพปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา สญฺชายมานา อิเมสุเยว ตีสุ ฐาเนสุ สญฺชายนฺติ, สโมสรณมานาปิ เอเตสุเยว ตีสุ ฐาเนสุ สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ, ทิฏฺฐิคติกภาเว จ เนสํ เอตาเนว ตีณิ การณานีติ ติตฺถภูตานิ สญฺชาติอาทินา อตฺเถน อายตนานีติปิ ติตฺถายตนานิฯ เตเนวตฺเถน ติตฺถิยานํ อายตนานีติปิ ติตฺถายตนานิฯ สมนุยุญฺชิยมานานีติ กา นาเมตา ทิฏฺฐิโยติ เอวํ ปุจฺฉิยมานานิฯ สมนุคาหิยมานานีติ กิํการณา เอตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปนฺนาติ เอวํ สมฺมา อนุคฺคาหิยมานานิฯ สมนุภาสิยมานานีติ ปฏินิสฺสชฺเชถ เอตานิ ปาปกานิ ทิฏฺฐิคตานีติ เอวํ สมฺมา อนุสาสิยมานานิฯ อปิจ ตีณิปิ เอตานิ อนุโยคปุจฺฉาเววจนาเนวฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ – ‘‘สมนุยุญฺชตีติ วา สมนุคฺคาหตีติ วา สมนุภาสตีติ วา เอเสเส เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวา’’ติฯ

ปรมฺปิ คนฺตฺวาติ อาจริยปรมฺปรา ลทฺธิปรมฺปรา อตฺตภาวปรมฺปราติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ ปรมฺปรํ คนฺตฺวาปิฯ อกิริยาย สณฺฐหนฺตีติ อกิริยมตฺเต สํติฏฺฐนฺติฯ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ปุพฺเพกตวาที, อมฺหากํ ปาจริโย ปุพฺเพกตวาที, อมฺหากํ อาจริยปาจริโย ปุพฺเพกตวาทีฯ

อมฺหากํ อาจริโย อิสฺสรนิมฺมานวาที , อมฺหากํ ปาจริโย อิสฺสรนิมฺมานวาที, อมฺหากํ อาจริยปาจริโย อิสฺสรนิมฺมานวาทีฯ อมฺหากํ อาจริโย อเหตุอปจฺจยวาที, อมฺหากํ ปาจริโย อเหตุอปจฺจยวาที, อมฺหากํ อาจริยปาจริโย อเหตุอปจฺจยวาที’’ติ เอวํ คจฺฉนฺตานิ หิ เอตานิ อาจริยปรมฺปรํ คจฺฉนฺติ นามฯ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ปุพฺเพกตลทฺธิโก, อมฺหากํ ปาจริโย…เป.… อมฺหากํ อาจริยปาจริโย อเหตุอปจฺจยลทฺธิโก’’ติ เอวํ คจฺฉนฺตานิ ลทฺธิปรมฺปรํ คจฺฉนฺติ นามฯ ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส อตฺตภาโว ปุพฺเพกตเหตุ, อมฺหากํ ปาจริยสฺส…เป.… อมฺหากํ อาจริยปาจริยสฺส อตฺตภาโว อเหตุ อปจฺจโย’’ติ เอวํ คจฺฉนฺตานิ อตฺตภาวปรมฺปรํ คจฺฉนฺติ นามฯ เอวํ ปน สุวิทูรมฺปิ คจฺฉนฺตานิ อกิริยมตฺเตเยว สณฺฐหนฺติ, เอโกปิ เอเตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ กตฺตา วา กาเรตา วา น ปญฺญายติฯ

ปุริสปุคฺคโลติ สตฺโตฯ กามญฺจ ปุริโสติปิ วุตฺเต ปุคฺคโลติปิ วุตฺเต สตฺโตเยว วุตฺโต โหติ, อยํ ปน สมฺมุติกถา นาม โย ยถา ชานาติ, ตสฺส ตถา วุจฺจติฯ ปฏิสํเวเทตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนํ ชานาติ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ, อนุภวติ วาฯ ปุพฺเพกตเหตูติ ปุพฺเพกตการณา, ปุพฺเพกตกมฺมปจฺจเยเนว ปฏิสํเวเทตีติ อตฺโถฯ อิมินา กมฺมเวทนญฺจ กิริยเวทนญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วิปากเวทนเมว สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ เย วา อิเม ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา วาตสมุฏฺฐานา สนฺนิปาติกา อุตุปริณามชา วิสมปริหารชา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธาติ อฏฺฐ โรคา วุตฺตา, เตสุ สตฺต ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วิปากเวทนํเยว สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ เยปิเม ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยายเวทนียนฺติ ตโย กมฺมราสโย วุตฺตา, เตสุปิ ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา เอกํ อปรปริยายกมฺมํเยว สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ เยปิเม ทิฏฺฐธมฺมเวทนีโย วิปาโก อุปปชฺชเวทนีโย อปรปริยายเวทนีโยติ ตโย วิปากราสโย วุตฺตา, เตสุปิ ทฺเว ปฏิพาหิตฺวา เอกํ อปรปริยายวิปากเมว สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ เยปิเม กุสลเจตนา อกุสลเจตนา วิปากเจตนา กิริยเจตนาติ จตฺตาโร เจตนาราสโย วุตฺตา, เตสุปิ ตโย ปฏิพาหิตฺวา เอกํ วิปากเจตนํเยว สมฺปฏิจฺฉนฺติฯ

อิสฺสรนิมฺมานเหตูติ อิสฺสรนิมฺมานการณา, อิสฺสเรน นิมฺมิตตฺตา ปฏิสํเวเทตีติ อตฺโถฯ

อยํ หิ เตสํ อธิปฺปาโย – อิมา ติสฺโส เวทนา ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตนา กตมูลเกน วา อาณตฺติมูลเกน วา ปุพฺเพกเตน วา อเหตุอปจฺจยา วา ปฏิสํเวทิตุํ นาม น สกฺกา, อิสฺสรนิมฺมานการณาเยว ปน อิมา ปฏิสํเวเทตีติฯ เอวํวาทิโน ปเนเต เหฏฺฐา วุตฺเตสุ อฏฺฐสุ โรเคสุ เอกมฺปิ อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพ ปฏิพาหนฺติ, เหฏฺฐา วุตฺเตสุ จ ตีสุ กมฺมราสีสุ ตีสุ วิปากราสีสุ จตูสุ เจตนาราสีสุ เอกมฺปิ อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพปิ ปฏิพาหนฺติฯ

อเหตุอปจฺจยาติ เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ วินา, อการเณเนว ปฏิสํเวเทตีติ อตฺโถฯ อยญฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – อิมา ติสฺโส เวทนา ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตนา กตมูลเกน วา อาณตฺติมูลเกน วา ปุพฺเพกเตน วา อิสฺสรนิมฺมานเหตุนา วา ปฏิสํเวทิตุํ นาม น สกฺกา, อเหตุอปจฺจยาเยว ปน อิมา ปฏิสํเวเทตีติฯ เอวํวาทิโน ปเนเต เหฏฺฐา วุตฺเตสุ โรคาทีสุ เอกมฺปิ อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปฏิพาหนฺติฯ

เอวํ สตฺถา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา อิทานิ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ วทามีติ ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถํ เอวํ วทามีติ ทสฺเสติฯ ลทฺธิญฺหิ อปฺปติฏฺฐาเปตฺวา นิคฺคยฺหมานา ลทฺธิโต ลทฺธิํ สงฺกมนฺติ, โภ โคตม, น มยํ ปุพฺเพกตวาทํ วทามาติอาทีนิ วทนฺติฯ ลทฺธิยา ปน ปติฏฺฐาปิตาย สงฺกมิตุํ อลภนฺตา สุนิคฺคหิตา โหนฺติ, อิติ เนสํ ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถํ เอวํ วทามีติ อาหฯ เตนหายสฺมนฺโตติ เตน หิ อายสฺมนฺโตฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ เอตํ สจฺจํ, เอวํ สนฺเต เตน ตุมฺหากํ วาเทนฯ ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตูติ เย เกจิ โลเก ปาณํ อติปาเตนฺติ, สพฺเพ เต ปุพฺเพกตเหตุ ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติฯ กิํการณา? น หิ ปาณาติปาตกมฺมํ อตฺตนา กตมูลเกน น อาณตฺติมูลเกน น อิสฺสรนิมฺมานเหตุนา น อเหตุอปจฺจยา สกฺกา ปฏิสํเวเทตุํ, ปุพฺเพกตเหตุเยว ปฏิสํเวเทตีติ อยํ โว ลทฺธิฯ ยถา จ ปาณาติปาติโน, เอวํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตาปิ ปุพฺเพกตเหตุเยว วิรมิสฺสนฺตีติฯ อิติ ภควา เตสํเยว ลทฺธิํ คเหตฺวา เตสํ นิคฺคหํ อาโรเปติฯ อิมินา นเยน อทินฺนาทายิโนติอาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

สารโต ปจฺจาคจฺฉตนฺติ สารภาเวน คณฺหนฺตานํฯ ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโทฯ อิทํ วา กรณียํ อิทํ วา อกรณียนฺติ เอตฺถ อยํ อธิปฺปาโย – อิทํ วา กรณียนฺติ กตฺตพฺพสฺส กรณตฺถาย, อิทํ วา อกรณียนฺติ อกตฺตพฺพสฺส อกรณตฺถาย กตฺตุกมฺยตา วา ปจฺจตฺตปุริสกาโร วา น โหติฯ ฉนฺทวายาเมสุ วา อสนฺเตสุ ‘‘อิทํ กตฺตพฺพ’’นฺติปิ ‘‘อิทํ น กตฺตพฺพ’’นฺติปิ น โหติฯ อิติ กรณียากรณีเย โข ปน สจฺจโต เถตโต อนุปลพฺภิยมาเนติ เอวํ กตฺตพฺเพ จ อกตฺตพฺเพ จ ภูตโต ถิรโต อปญฺญายมาเน อลพฺภมาเนฯ ยทิ หิ กตฺตพฺพํ กาตุํ อกตฺตพฺพโต จ วิรมิตุํ ลเภยฺย, กรณียากรณียํ สจฺจโต เถตโต อุปลพฺเภยฺยฯ ยสฺมา ปน อุภยมฺปิ ตํ เอส นุปลพฺภติ, ตสฺมา ตํ สจฺจโต เถตโต น อุปลพฺภติ, เอวํ ตสฺมิํ จ อนุปลพฺภิยมาเนติ อตฺโถฯ มุฏฺฐสฺสตีนนฺติ นฏฺฐสฺสตีนํ วิสฺสฏฺฐสฺสตีนํฯ อนารกฺขานํ วิหรตนฺติ ฉสุ ทฺวาเรสุ นิรารกฺขานํ วิหรนฺตานํฯ น โหติ ปจฺจตฺตํ สหธมฺมิโก สมณวาโทติ เอวํ ภูตานํ ตุมฺหากํ วา อญฺเญสํ วา มยํ สมณาติ ปจฺจตฺตํ สการโณ สมณวาโท น โหติ น อิชฺฌติฯ สมณาปิ หิ ปุพฺเพกตการณาเยว โหนฺติ, อสฺสมณาปิ ปุพฺเพกตการณาเยวาติฯ สหธมฺมิโกติ สการโณฯ นิคฺคโห โหตีติ มม นิคฺคโห โหติ, เต ปน นิคฺคหิตา โหนฺตีติฯ

เอวํ ปุพฺเพกตวาทิโน นิคฺคเหตฺวา อิทานิ อิสฺสรนิมฺมานวาทิโน นิคฺคเหตุํ ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพกตวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, ตถา อเหตุกวาเทปิฯ

เอวํ อิเมสํ ติตฺถายตนานํ ปรมฺปิ คนฺตฺวา อกิริยาย สณฺฐหนภาเวน ตุจฺฉภาวํ อนิยฺยานิกภาวํ, อสารภาเวน ถุสโกฏฺฏนสทิสตํ อาปชฺชนภาเวน อคฺคิสญฺญาย ธมมานขชฺชุปนกสริกฺขตํ ตํทิฏฺฐิกานํ ปุริมสฺสปิ มชฺฌิมสฺสปิ ปจฺฉิมสฺสปิ อตฺถทสฺสนตาย อภาเวน อนฺธเวณูปมตํ สทฺทมตฺเตเนว ตานิ คเหตฺวา สารทิฏฺฐิกานํ ปถวิยํ ปติตสฺส เพลุวปกฺกสฺส ททฺทภายิตสทฺทํ สุตฺวา ‘‘ปถวี สํวฏฺฏมานา อาคจฺฉตี’’ติ สญฺญาย ปลายนฺเตน สสเกน สริกฺขภาวญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนา เทสิตสฺส ธมฺมสฺส สารภาวญฺเจว นิยฺยานิกภาวญฺจ ทสฺเสตุํ อยํ โข ปน, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนิคฺคหิโตติ อญฺเญหิ อนิคฺคหิโต นิคฺคเหตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ อสํกิลิฏฺโฐติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธ, ‘‘สํกิลิฏฺฐํ นํ กริสฺสามา’’ติ ปวตฺเตหิปิ ตถา กาตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ อนุปวชฺโชติ อุปวาทวินิมุตฺโตฯ อปฺปฏิกุฏฺโฐติ ‘‘กิํ อิมินา หรถ น’’นฺติ เอวํ อปฺปฏิพาหิโต , อนุปกฺกุฏฺโฐ วาฯ วิญฺญูหีติ ปณฺฑิเตหิฯ อปณฺฑิตานญฺหิ อชานิตฺวา กเถนฺตานํ วจนํ อปฺปมาณํฯ ตสฺมา วิญฺญูหีติ อาหฯ

อิทานิ ตสฺส ธมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมา ฉ ธาตุโย’’ติอาทินา นเยน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ยถาปฏิปาฏิยา วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุน อิมา ฉ ธาตุโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ ธาตุโยติ สภาวาฯ นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวปฺปกาสโก หิ สภาวฏฺโฐ ธาตฺวฏฺโฐ นามฯ ผสฺสายตนานีติ วิปากผสฺสานํ อากรฏฺเฐน อายตนานิฯ มโนปวิจาราติ วิตกฺกวิจารปาเทหิ อฏฺฐารสสุ ฐาเนสุ มนสฺส อุปวิจาราฯ

ปถวีธาตูติ ปติฏฺฐาธาตุฯ อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุฯ เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุฯ วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุฯ อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุฯ วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุฯ เอวมิทํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ อาคตํฯ ตํ โข ปเนตํ สงฺเขปโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ วฏฺฏติฯ วิตฺถารโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโต กเถตุํ น วฏฺฏติ, วิตฺถารโตว วฏฺฏติฯ อิมสฺมิํ ปน ติตฺถายตนสุตฺเต อิทํ สงฺเขปโต ฉธาตุวเสน กมฺมฏฺฐานํ อาคตํฯ ตํ อุภยถาปิ กเถตุํ วฏฺฏติฯ

สงฺเขปโต ฉธาตุวเสน กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคณฺหนฺโตปิ เอวํ ปริคฺคณฺหาติ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ อิมานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, อากาสธาตุ อุปาทารูปํฯ เอกสฺมิํ จ อุปาทารูเป ทิฏฺเฐ เสสานิ เตวีสติ ทิฏฺฐาเนวาติ สลฺลกฺเขตพฺพานิฯ วิญฺญาณธาตูติ จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธติ อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา นามฯ

จตฺตาริ ปน มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทารูปํ รูปกฺขนฺโธ นามฯ ตตฺถ จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา นามํ, รูปกฺขนฺโธ รูปนฺติ นามญฺจ รูปญฺจาติ ทฺเวเยว ธมฺมา โหนฺติ, ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ชีโว วา นตฺถีติ เอวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน สงฺเขปโต ฉธาตุวเสน อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

วิตฺถารโต ปริคฺคณฺหนฺโต ปน จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา อากาสธาตุปริคฺคหานุสาเรน เตวีสติ อุปาทารูปานิ ปริคฺคณฺหาติฯ อถ เนสํ ปจฺจยํ อุปปริกฺขนฺโต ปุน จตฺตาเรว มหาภูตานิ ทิสฺวา เตสุ ปถวีธาตุ วีสติโกฏฺฐาสา, อาโปธาตุ ทฺวาทส, เตโชธาตุ จตฺตาโร, วาโยธาตุ ฉโกฏฺฐาสาติ โกฏฺฐาสวเสน สโมธาเนตฺวา ทฺวาจตฺตาลีส มหาภูตานิ จ ววตฺถเปตฺวา เตสุ เตวีสติ อุปาทารูปานิ ปกฺขิปิตฺวา ปญฺจสฏฺฐิ รูปานิ ววตฺถเปติฯ ตานิ จ วตฺถุรูเปน สทฺธิํ ฉสฏฺฐิ โหนฺตีติ ฉสฏฺฐิ รูปานิ ปสฺสติฯ วิญฺญาณธาตุ ปน โลกิยจิตฺตวเสน เอกาสีติ จิตฺตานิฯ ตานิ สพฺพานิปิ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นาม โหติฯ เตหิ สหชาตา เวทนาทโยปิ ตตฺตกาเยวาติ เอกาสีติ เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เอกาสีติ สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, เอกาสีติ เจตนา สงฺขารกฺขนฺโธติ อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา เตภูมกวเสน คยฺหมานา จตุวีสาธิกานิ ตีณิ ธมฺมสตานิ โหนฺตีติ อิติ อิเม จ อรูปธมฺมา ฉสฏฺฐิ จ รูปธมฺมาติ สพฺเพปิ สโมธาเนตฺวา นามญฺจ รูปญฺจาติ ทฺเวว ธมฺมา โหนฺติ, ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ชีโว วา นตฺถีติ นามรูปวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ ววตฺถเปตฺวา เตสํ ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อวิชฺชาปจฺจยา ตณฺหาปจฺจยา กมฺมปจฺจยา อาหารปจฺจยาติ เอวํ ปจฺจยํ ทิสฺวา ‘‘อตีเตปิ อิเมหิ ปจฺจเยหิ อิทํ วฏฺฏํ ปวตฺติตฺถ, อนาคเตปิ เอเตหิ ปจฺจเยหิ ปวตฺติสฺสติ, เอตรหิปิ เอเตหิเยว ปวตฺตตี’’ติ ตีสุ กาเลสุ กงฺขํ วิตริตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชมาโน อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เอวํ วิตฺถารโตปิ ฉธาตุวเสน อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

จกฺขุ ผสฺสายตนนฺติ สุวณฺณาทีนํ สุวณฺณาทิอากโร วิย ทฺเว จกฺขุวิญฺญาณานิ ทฺเว สมฺปฏิจฺฉนานิ ตีณิ สนฺตีรณานีติ อิเมหิ สตฺตหิ วิญฺญาเณหิ สหชาตานํ สตฺตนฺนํ ผสฺสานํ สมุฏฺฐานฏฺเฐน อากโรติ อายตนํฯ โสตํ ผสฺสายตนนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

มโน ผสฺสายตนนฺติ เอตฺถ ปน ทฺวาวีสติ วิปากผสฺสา โยเชตพฺพาฯ อิติ หิทํ ฉผสฺสายตนานํ วเสน กมฺมฏฺฐานํ อาคตํฯ ตํ สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตพฺพํฯ สงฺเขปโต ตาว – เอตฺถ หิ ปุริมานิ ปญฺจ อายตนานิ อุปาทารูปํ, เตสุ ทิฏฺเฐสุ อวเสสํ อุปาทารูปํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ ฉฏฺฐํ อายตนํ จิตฺตํ, ตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สหชาตา เวทนาทโย เสสา ตโย อรูปกฺขนฺธาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาฯ โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสสฺส การณภูตํฯ อุปวิจรตีติ ตตฺถ มนํ จาเรนฺโต อุปวิจรติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโย ฯ เอตฺถ จ อิฏฺฐํ วา โหตุ อนิฏฺฐํ วา, ยํ รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตํ โสมนสฺสฏฺฐานิยํ นามฯ ยํ ทิสฺวา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตํ โทมนสฺสฏฺฐานิยํ นามฯ ยํ ทิสฺวา อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, ตํ อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ อิทํ สงฺเขปโต กมฺมฏฺฐานํ อาคตํฯ ตํ โข ปเนตํ สงฺเขปโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ วฏฺฏติฯ วิตฺถารโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโต กเถตุํ น วฏฺฏติฯ อิมสฺมิํ ปน ติตฺถายตนสุตฺเต อิทํ สงฺเขปโต อฏฺฐารสมโนปวิจารวเสน กมฺมฏฺฐานํ อาคตํฯ ตํ สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ วฏฺฏติฯ

ตตฺถ สงฺเขปโต ตาว – จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย, รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโสติ อิมานิ นว อุปาทารูปานิ, เตสุ ทิฏฺเฐสุ เสสํ อุปาทารูปํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ โผฏฺฐพฺพํ ตีณิ มหาภูตานิ, เตหิ ทิฏฺเฐหิ จตุตฺถํ ทิฏฺฐเมว โหติฯ มโน วิญฺญาณกฺขนฺโธ, เตน สหชาตา เวทนาทโย ตโย อรูปกฺขนฺธาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

อริยสจฺจานีติ อริยภาวกรานิ, อริยปฏิวิทฺธานิ วา สจฺจานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปทํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.529) ปกาสิตํฯ ฉนฺนํ, ภิกฺขเว, ธาตูนนฺติ อิทํ กิมตฺถํ อารทฺธํ? สุขาวโพธนตฺถํฯ ยสฺส หิ ตถาคโต ทฺวาทสปทํ ปจฺจยาวฏฺฏํ กเถตุกาโม โหติ, ตสฺส คพฺภาวกฺกนฺติ วฏฺฏํ ทสฺเสติฯ

คพฺภาวกฺกนฺติ วฏฺฏสฺมิํ หิ ทสฺสิเต กเถตุมฺปิ สุขํ โหติ ปรํ อวโพเธ อุตุมฺปีติ สุขาวโพธนตฺถํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ฉนฺนํ ธาตูนนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตานํเยว ปถวีธาตุอาทีนํฯ อุปาทายาติ ปฏิจฺจฯ เอเตน ปจฺจยมตฺตํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ฉธาตุปจฺจยา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี’’ติฯ กสฺส ฉนฺนํ ธาตูนํ ปจฺจเยน, กิํ มาตุ, อุทาหุ ปิตูติ? น มาตุ น ปิตุ, ปฏิสนฺธิคฺคณฺหนกสตฺตสฺเสว ปน ฉนฺนํ ธาตูนํ ปจฺจเยน คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ นาม โหติฯ คพฺโภ จ นาเมส นิรยคพฺโภ ติรจฺฉานโยนิคพฺโภ เปตฺติวิสยคพฺโภ มนุสฺสคพฺโภ เทวคพฺโภติ นานปฺปกาโร โหติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน มนุสฺสคพฺโภ อธิปฺเปโตฯ อวกฺกนฺติ โหตีติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาโว โหติ, กถํ โหตีติ? ติณฺณํ สนฺนิปาเตนฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ติณฺณํ โข ปน, ภิกฺขเว, สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติฯ กตเมสํ ติณฺณํ ? อิธ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ น อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ น ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติฯ เนว ตาว คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติฯ อิธ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ น ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติ, เนว ตาว คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติฯ ยโต จ โข, ภิกฺขเว, มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติฯ เอวํ ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.408)ฯ

โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปนฺติ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วุตฺตฏฺฐาเน วตฺถุทสกํ กายทสกํ ภาวทสกํ ตโย อรูปิโน ขนฺธาติ เตตฺติํส ธมฺมา คหิตา, อิมสฺมิํ ปน ‘‘โอกฺกนฺติยา สติ นามรูป’’นฺติ วุตฺตฏฺฐาเน วิญฺญาณกฺขนฺธมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตุตฺติํส ธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทีหิ ยเถว โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปปาตุภาโว ทสฺสิโต, เอวํ นามรูเป สติ สฬายตนปาตุภาโว, สฬายตเน สติ ผสฺสปาตุภาโว, ผสฺเส สติ เวทนาปาตุภาโว ทสฺสิโตฯ

เวทิยมานสฺสาติ เอตฺถ เวทนํ อนุภวนฺโตปิ เวทิยมาโนติ วุจฺจติ ชานนฺโตปิฯ ‘‘เวทิยามหํ, ภนฺเต, เวทิยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 102) เอตฺถ หิ อนุภวนฺโต เวทิยมาโน นาม, ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตี’’ติ (ม. นิ. 1.113; ที. นิ. 2.380; วิภ. 363) เอตฺถ ชานนฺโตฯ อิธาปิ ชานนฺโตว อธิปฺเปโตฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ ปญฺญเปมีติ เอวํ ชานนฺตสฺส สตฺตสฺส ‘‘อิทํ ทุกฺขํ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, นตฺถิ อิโต อุทฺธํ ทุกฺข’’นฺติ ปญฺญเปมิ โพเธมิ ชานาเปมิฯ อยํ ทุกฺขสมุทโยติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อยํ สนฺนิฏฺฐานกถา – ฐเปตฺวา หิ ตณฺหํ เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ นาม, ตสฺเสว ปภาวิกา ปุพฺพตณฺหา ทุกฺขสมุทโย นาม, เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สจฺจานํ อนุปฺปตฺตินิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นาม, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา นามฯ อิติ ภควา โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปนฺติ กเถนฺโตปิ เวทิยมานสฺส ชานมานสฺเสว กเถสิ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ กเถนฺโตปิ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ กเถนฺโตปิ, ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ กเถนฺโตปิ, เวทิยมานสฺส โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, อิทํ ทุกฺขนฺติ ปญฺญเปมีติ กเถนฺโตปิ , อยํ ทุกฺขสมุทโยติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ปญฺญเปมีติ กเถนฺโตปิ เวทิยมานสฺส ชานมานสฺเสว กเถสิฯ

อิทานิ ตานิ ปฏิปาฏิยา ฐปิตานิ สจฺจานิ วิตฺถาเรนฺโต กตมญฺจ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.537) วิตฺถาริตเมวฯ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ‘‘ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา’’ติ (ม. นิ. 1.133; ที. นิ. 2.400; วิภ. 203) อิมาย ตนฺติยา อาคตํ, อิธ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ปจฺจยาการวเสนฯ ตตฺถ จ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ’’ติ (ม. นิ. 1.134; ที. นิ. 2.401; วิภ. 204) อิมาย ตนฺติยา อาคตํ, อิธ ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติ ปจฺจยาการนิโรธวเสนฯ

ตตฺถ อเสสวิราคนิโรธาติ อเสสวิราเคน จ อเสสนิโรเธน จฯ อุภยมฺเปตํ อญฺญมญฺญเววจนเมวฯ

สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปตฺตินิโรโธ โหติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิเมหิ ปน ปเทหิ ยํ อาคมฺม อวิชฺชาทโย นิรุชฺฌนฺติ, อตฺถโต ตํ นิพฺพานํ ทีปิตํ โหติฯ นิพฺพานญฺหิ อวิชฺชานิโรโธติปิ สงฺขารนิโรโธติปิ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ นิโรธนาเมน กถียติฯ เกวลสฺสาติ สกลสฺสฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขราสิสฺสฯ นิโรโธ โหตีติ อปฺปวตฺติ โหติฯ ตตฺถ ยสฺมา อวิชฺชาทีนํ นิโรโธ นาม ขีณากาโรปิ วุจฺจติ อรหตฺตมฺปิ นิพฺพานมฺปิ, ตสฺมา อิธ ขีณาการทสฺสนวเสน ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ, ทฺวาทสสุเยว นิพฺพานํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ วุจฺจตีติ เอตฺถ นิพฺพานเมว สนฺธาย อิทนฺติ วุตฺตํฯ อฏฺฐงฺคิโกติ น อฏฺฐหิ องฺเคหิ วินิมุตฺโต อญฺโญ มคฺโค นาม อตฺถิฯ ยถา ปน ปญฺจงฺคิกํ ตูริยนฺติ วุตฺเต ปญฺจงฺคมตฺตเมว ตูริยนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวมิธาปิ อฏฺฐงฺคิกมตฺตเมว มคฺโค โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อนิคฺคหิโตติ น นิคฺคหิโตฯ นิคฺคณฺหนฺโต หิ หาเปตฺวา วา ทสฺเสติ วฑฺเฒตฺวา วา ตํ ปริวตฺเตตฺวา วาฯ ตตฺถ ยสฺมา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ‘‘น อิมานิ จตฺตาริ, ทฺเว วา ตีณิ วา’’ติ เอวํ หาเปตฺวาปิ ‘‘ปญฺจ วา ฉ วา’’ติ เอวํ วฑฺเฒตฺวาปิ ‘‘น อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อญฺญาเนว จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ ทสฺเสตุํ น สกฺกาฯ ตสฺมา อยํ ธมฺโม อนิคฺคหิโต นามฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

2. ภยสุตฺตวณฺณนา

[63] ทุติเย อมาตาปุตฺติกานีติ มาตา จ ปุตฺโต จ มาตาปุตฺตํ, ปริตฺตาตุํ สมตฺถภาเวน นตฺถิ เอตฺถ มาตาปุตฺตนฺติ อมาตาปุตฺติกานิฯ ยนฺติ ยสฺมิํ สมเยฯ ตตฺถ มาตาปิ ปุตฺตํ นปฺปฏิลภตีติ ตสฺมิํ อคฺคิภเย อุปฺปนฺเน มาตาปิ ปุตฺตํ ปสฺสิตุํ น ลภติ, ปุตฺโตปิ มาตรํ ปสฺสิตุํ น ลภตีติ อตฺโถฯ ภยํ โหตีติ จิตฺตุตฺราสภยํ โหติฯ อฏวิสงฺโกโปติ อฏวิยา สงฺโกโปฯ อฏวีติ เจตฺถ อฏวิวาสิโน โจรา เวทิตพฺพาฯ ยทา หิ เต อฏวิโต ชนปทํ โอตริตฺวา คามนิคมราชธานิโย ปหริตฺวา วิลุมฺปนฺติ, ตทา อฏวิสงฺโกโป นาม โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ จกฺกสมารูฬฺหาติ เอตฺถ อิริยาปถจกฺกมฺปิ วฏฺฏติ ยานจกฺกมฺปิฯ ภยสฺมิํ หิ สมฺปตฺเต เยสํ ยานกานิ อตฺถิ, เต อตฺตโน ปริกฺขารภณฺฑํ เตสุ อาโรเปตฺวา ปลายนฺติฯ เยสํ นตฺถิ , เต กาเชน วา อาทาย สีเสน วา อุกฺขิปิตฺวา ปลายนฺติเยวฯ เต จกฺกสมารูฬฺหา นาม โหนฺติฯ ปริยายนฺตีติ อิโต จิโต จ คจฺฉนฺติฯ กทาจีติ กิสฺมิญฺจิเทว กาเลฯ กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํฯ มาตาปิ ปุตฺตํ ปฏิลภตีติ อาคจฺฉนฺตํ วา คจฺฉนฺตํ วา เอกสฺมิํ ฐาเน นิลีนํ วา ปสฺสิตุํ ลภติฯ อุทกวาหโกติ นทีปูโรฯ มาตาปิ ปุตฺตํ ปฏิลภตีติ กุลฺเล วา อุฬุมฺเป วา มตฺติกาภาชเน วา ทารุกฺขณฺเฑ วา ลคฺคํ วุยฺหมานํ ปสฺสิตุํ ปฏิลภติ, โสตฺถินา วา ปุน อุตฺตริตฺวา คาเม วา อรญฺเญ วา ฐิตํ ปสฺสิตุํ ลภตีติฯ

เอวํ ปริยายโต อมาตาปุตฺติกานิ ภยานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺปริยาเยน ทสฺเสนฺโต ตีณิมานีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชราภยนฺติ ชรํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ชรํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโสฯ พฺยาธิํ ปฏิจฺจ, มรณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส’’ติ (วิภ. 921)ฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ