เมนู

10. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[61] ทสเม สงฺคารโวติ เอวํนามโก ราชคหนคเร ชิณฺณปฏิสงฺขรณการโก อายุตฺตกพฺราหฺมโณฯ อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส หุตฺวา มหาชนปริวุโต อุปสงฺกมิฯ มยมสฺสูติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, มยํ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา นามาติ อิทเมว อตฺถปทํฯ ยญฺญํ ยชามาติ พาหิรสมเย สพฺพจตุกฺเกน สพฺพฏฺฐเกน สพฺพโสฬสเกน สพฺพทฺวตฺติํสาย สพฺพจตุสฏฺฐิยา สพฺพสเตน สพฺพปญฺจสเตนาติ จ เอวํ ปาณฆาตปฏิสํยุตฺโต ยญฺโญ นาม โหติฯ ตํ สนฺธาเยวมาหฯ อเนกสารีริกนฺติ อเนกสรีรสมฺภวํฯ ยทิทนฺติ ยา เอสาฯ ยญฺญาธิกรณนฺติ ยชนการณา เจว ยาชนการณา จาติ อตฺโถฯ เอกสฺมิญฺหิ พหูนํ ททนฺเตปิ ทาเปนฺเตปิ พหูสุปิ พหูนํ เทนฺเตสุปิ ทาเปนฺเตสุปิ ปุญฺญปฏิปทา อเนกสารีริกา นาม โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ตุยฺหญฺจ ตุยฺหญฺจ ยชามีติ วทนฺตสฺสาปิ ตฺวญฺจ ตฺวญฺจ ยชาหีติ อาณาเปนฺตสฺสาปิ จ อเนกสารีริกาว โหติฯ ตมฺปิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยสฺส วา ตสฺส วาติ ยสฺมา วา ตสฺมา วาฯ เอกมตฺตานํ ทเมตีติ อตฺตโน อินฺทฺริยทมนวเสน เอกํ อตฺตานเมว ทเมติฯ เอกมตฺตานํ สเมตีติ อตฺตโน ราคาทิสมนวเสน เอกํ อตฺตานเมว สเมติฯ ปรินิพฺพาเปตีติ ราคาทิปรินิพฺพาเนเนว ปรินิพฺพาเปติฯ เอวมสฺสายนฺติ เอวํ สนฺเตปิ อยํฯ

เอวมิทํ พฺราหฺมณสฺส กถํ สุตฺวา สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปสุฆาตกสํยุตฺตํ มหายญฺญํ อเนกสารีริกํ ปุญฺญปฏิปทํ วเทติ, ปพฺพชฺชามูลกํ ปน ปุญฺญุปฺปตฺติปฏิปทํ เอกสารีริกนฺติ วเทติฯ เนวายํ เอกสารีริกํ ชานาติ, น อเนกสารีริกํ, หนฺทสฺส เอกสารีริกญฺจ อเนกสารีริกญฺจ ปฏิปทํ เทเสสฺสามี’’ติ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต เตน หิ พฺราหฺมณาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา ตุยฺหํ รุจฺเจยฺยฯ อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตีติอาทิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมวฯ เอถายํ มคฺโคติ เอถ ตุมฺเห, อหมนุสาสามิ, อยํ มคฺโคฯ อยํ ปฏิปทาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ยถา ปฏิปนฺโนติ เยน มคฺเคน ปฏิปนฺโนฯ อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริโยคธนฺติ อรหตฺตมคฺคสงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อนุตฺตรํ โอคธํ อุตฺตมปติฏฺฐาภูตํ นิพฺพานํฯ อิจฺจายนฺติ อิติ อยํฯ

อปฺปฏฺฐตราติ ยตฺถ พหูหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วา อุปกรเณหิ วา อตฺโถ นตฺถิฯ

อปฺปสมารมฺภตราติ ยตฺถ พหูนํ กมฺมจฺเฉทวเสน ปีฬาสงฺขาโต สมารมฺโภ นตฺถิฯ เสยฺยถาปิ ภวํ โคตโม , ภวํ จานนฺโท, เอเต เม ปุชฺชาติ ยถา ภวํ โคตโม, ภวญฺจานนฺโท, เอวรูปา มม ปูชิตา, ตุมฺเหเยว ทฺเว ชนา มยฺหํ ปุชฺชา จ ปาสํสา จาติ อิมมตฺถํ สนฺธาเยตํ วทติฯ ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ – ‘‘อานนฺทตฺเถโร มํเยว อิมํ ปญฺหํ กถาเปตุกาโม, อตฺตโน โข ปน วณฺเณ วุตฺเต ปทุสฺสนโก นาม นตฺถี’’ติฯ ตสฺมา ปญฺหํ อกเถตุกาโม วณฺณภณเนน วิกฺเขปํ กโรนฺโต เอวมาหฯ

โข ตฺยาหนฺติ น โข เต อหํฯ เถโรปิ กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปญฺหํ อกเถตุกาโม ปริวตฺตติ, อิมํ ปญฺหํ เอตํเยว กถาเปสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา นํ เอวมาหฯ

สหธมฺมิกนฺติ สการณํฯ สํสาเทตีติ สํสีทาเปติฯ โน วิสฺสชฺเชตีติ น กเถติฯ ยํนูนาหํ ปริโมเจยฺยนฺติ ยํนูนาหํ อุโภเปเต วิเหสโต ปริโมเจยฺยํฯ พฺราหฺมโณ หิ อานนฺเทน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อกเถนฺโต วิเหเสติ, อานนฺโทปิ พฺราหฺมณํ อกเถนฺตํ กถาเปนฺโตฯ อิติ อุโภเปเต วิเหสโต โมเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ กา นฺวชฺชาติ กา นุ อชฺชฯ อนฺตรากถา อุทปาทีติ อญฺญิสฺสา กถาย อนฺตรนฺตเร กตรา กถา อุปฺปชฺชีติ ปุจฺฉติฯ ตทา กิร ราชนฺเตปุเร ตีณิ ปาฏิหาริยานิ อารพฺภ กถา อุทปาทิ, ตํ ปุจฺฉามีติ สตฺถา เอวมาหฯ อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิทานิ วตฺตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ ราชนฺเตปุเร อุปฺปนฺนํ กถํ อาโรเจนฺโต อยํ ขฺวชฺช, โภ โคตมาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อยํ ขฺวชฺชาติ อยํ โข อชฺชฯ ปุพฺเพ สุทนฺติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตา มนุสฺสธมฺมา อุตฺตริํฯ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสุนฺติ ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อากาเสเนว คมิํสุ เจว อาคมิํสุ จาติ เอวํ ปุพฺเพ ปวตฺตํ อากาสคมนํ สนฺธาเยวมาหฯ เอตรหิ ปน พหุตรา จ ภิกฺขูติ อิทํ โส พฺราหฺมโณ ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขู ‘จตฺตาโร ปจฺจเย อุปฺปาเทสฺสามา’ติ มญฺเญ เอวมกํสุ, อิทานิ ปจฺจยานํ อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา โสปฺเปน เจว ปมาเทน จ วีตินาเมนฺตี’’ติ ลทฺธิยา เอวมาหฯ

ปาฏิหาริยานีติ ปจฺจนีกปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยานิฯ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิชฺฌนวเสน อิทฺธิ, ปฏิหรณวเสน ปาฏิหาริยํ, อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธนฺติอาทีนํ อตฺโถ เจว ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.365) วิตฺถาริโตวฯ

นิมิตฺเตน อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน วา คตนิมิตฺเตน วา ฐิตนิมิตฺเตน วา ‘‘อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ กเถติฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร ราชา ติสฺโส มุตฺตา คเหตฺวา ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ เม, อาจริย, หตฺเถ’’ติฯ โส อิโต จิโต จ โอโลเกสิ, เตน จ สมเยน เอกา สรพู ‘‘มกฺขิกํ คเหสฺสามี’’ติ ปกฺขนฺตา, คหณกาเล มกฺขิกา ปลาตาฯ โส มกฺขิกาย มุตฺตตฺตา ‘‘มุตฺตา มหาราชา’’ติ อาหฯ มุตฺตา ตาว โหนฺตุ, กติ มุตฺตาติฯ โส ปุน นิมิตฺตํ โอโลเกสิฯ อถาวิทูเร กุกฺกุโฏ ติกฺขตฺตุํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ติสฺโส มหาราชา’’ติ อาหฯ เอวํ เอกจฺโจ อาคตนิมิตฺเตน กเถติฯ เอเตนุปาเยน คตฐิตนิมิตฺเตหิปิ กถนํ เวทิตพฺพํฯ เอวมฺปิ เต มโนติ เอวํ ตว มโน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา กามวิตกฺกาทิสํยุตฺโต วาติฯ ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํฯ อิติปิ เต จิตฺตนฺติ อิติปิ ตว จิตฺตํ, อิมญฺจ อิมญฺจ อตฺถํ จินฺตยมานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ พหุํ เจปิ อาทิสตีติ พหุํ เจปิ กเถติฯ ตเถว ตํ โหตีติ ยถา กถิตํ, ตเถว โหติฯ

อมนุสฺสานนฺติ ยกฺขปิสาจาทีนํฯ เทวตานนฺติ จาตุมหาราชิกาทีนํฯ สทฺทํ สุตฺวาติ อญฺญสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กเถนฺตานํ สุตฺวาฯ วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํฯ สุตฺวาติ ตํ สุตฺวาฯ ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติอาทิสติฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – เอโก กิร มนุสฺโส ‘‘อฏฺฏํ กริสฺสามี’’ติ คามา นครํ คจฺฉนฺโต นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ‘‘วินิจฺฉยสภายํ รญฺโญ จ ราชมหามตฺตานญฺจ อิทํ กเถสฺสามิ อิทํ กเถสฺสามี’’ติ วิตกฺเกนฺโต ราชกุลํ คโต วิย รญฺโญ ปุรโต ฐิโต วิย อฏฺฏการเกน สทฺธิํ กเถนฺโต วิย จ อโหสิ, ตสฺส ตํ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นิจฺฉรนฺตํ สทฺทํ สุตฺวา เอโก ปุริโส ‘‘เกนฏฺเฐน คจฺฉสี’’ติ อาหฯ อฏฺฏกมฺเมนาติฯ คจฺฉ, ชโย เต ภวิสฺสตีติฯ โส คนฺตฺวา อฏฺฏํ กตฺวา ชยเมว ปาปุณิฯ

อปโรปิ เถโร โมฬิยคาเม ปิณฺฑาย จริฯ อถ นํ นิกฺขมนฺตํ เอกา ทาริกา อญฺญวิหิตา น อทฺทสฯ โส คามทฺวาเร ฐตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกตฺวา ตํ ทิสฺวา วิตกฺเกนฺโต อคมาสิฯ คจฺฉนฺโตเยว จ ‘‘กิํ นุ โข กุรุมานา ทาริกา น อทฺทสา’’ติ วจีเภทํ อกาสิฯ ปสฺเส ฐิโต เอโก ปุริโส สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, โมฬิยคาเม จริตฺถา’’ติ อาหฯ

มโนสงฺขารา ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา สุฏฺฐปิตาฯ วิตกฺเกสฺสตีติ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺตยิสฺสตีติ ปชานาติฯ ปชานนฺโต จ อาคมเนน ชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ อปโลเกตฺวา ชานาติฯ อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว ‘‘เยนากาเรเนส กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปฐมชฺฌานํ วา…เป.… จตุตฺถชฺฌานํ วา อฏฺฐ วา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสฺสตี’’ติ ชานาติฯ ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม ปฐมวิปสฺสนาย อารทฺธายเยว ชานาติ, ‘‘เยนากาเรน เอส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสตี’’ติ ชานาติฯ อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม – ‘‘เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺฐปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติ, อิโต วุฏฺฐิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ ฐิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา, อภิญฺญาโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตี’’ติ ชานาติฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน เจโตปริยญาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํฯ อริเยสุปิ เหฏฺฐิโม อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺฐิมสฺส ชานาติฯ เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ…เป.… อรหา อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อุปริโม เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชติฯ เตสญฺหิ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติ ตตฺรวตฺติเยว โหติฯ

ตเถว ตํ โหตีติ เอตํ เอกํเสน ตเถว โหติฯ เจโตปริยญาณวเสน ญาตญฺหิ อญฺญถาภาวิ นาม นตฺถิฯ

เอวํ วิตกฺเกถาติ เอวํ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา วิตกฺเกถฯ มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ เอวํ กามวิตกฺกาทโย ปวตฺเตนฺตา มา วิตกฺกยิตฺถฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ เอวํ อนิจฺจสญฺญเมว, ทุกฺขสญฺญาทีสุ วา อญฺญตรํ มนสิ กโรถฯ มา เอวนฺติ นิจฺจนฺติอาทินา นเยน มา มนสา กริตฺถฯ อิทนฺติ อิทํ ปญฺจกามคุณราคํ ปชหถฯ อิทญฺจ อุปสมฺปชฺชาติ อิทํ จตุมคฺคผลปฺปเภทํ โลกุตฺตรธมฺมเมว อุปสมฺปชฺช ปาปุณิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถฯ

มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายตีติ มายาย สมานการณชาติกํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ มายากาโรปิ หิ อุทกํ คเหตฺวา เตลํ กโรติ, เตลํ คเหตฺวา อุทกนฺติ เอวํ อเนกรูปํ มายํ ทสฺเสติฯ อิทมฺปิ ปาฏิหาริยํ ตถารูปเมวาติฯ อิทมฺปิ เม, โภ โคตม, ปาฏิหาริยํ มายาสหธมฺมรูปํ วิย ขายตีติ จินฺตามณิกวิชฺชาสริกฺขกตํ สนฺธาย เอวํ อาหฯ จินฺตามณิกวิชฺชํ ชานนฺตาปิ หิ อาคจฺฉนฺตเมว ทิสฺวา ‘‘อยํ อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต อาคจฺฉตี’’ติ ชานนฺติฯ ตถา ‘‘อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต ฐิโต, อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต นิสินฺโน, อิทํ นาม วิตกฺเกนฺโต นิปนฺโน’’ติ ชานนฺติฯ

อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํฯ ปณีตตรนฺติ อุตฺตมตรํฯ ภวญฺหิ โคตโม อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิธ พฺราหฺมโณ อวเสสํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ พาหิรกนฺติ น คณฺหิฯ อิทญฺจ ปน สพฺพํ โส พฺราหฺมโณ ตถาคตสฺส วณฺณํ กเถนฺโตเยว อาหฯ อทฺธา โข ตฺยายนฺติ เอกํเสเนว ตยา อยํฯ อาสชฺช อุปนีย วาจา ภาสิตาติ มม คุเณ ฆฏฺเฏตฺวา มเมว คุณานํ สนฺติกํ อุปนีตา วาจา ภาสิตาฯ อปิจ ตฺยาหํ พฺยากริสฺสามีติ อปิจ เต อหเมว กเถสฺสามีติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

พฺราหฺมณวคฺโค ปฐโมฯ

(7) 2. มหาวคฺโค

1. ติตฺถายตนสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติยสฺส ปฐเม ติตฺถายตนานีติ ติตฺถภูตานิ อายตนานิ, ติตฺถิยานํ วา อายตนานิฯ ตตฺถ ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกรา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยสาวกา ชานิตพฺพาฯ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ ติตฺถิกรา นาม ตาสํ ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาทกาฯ ติตฺถิยา นาม เยสํ ตา ทิฏฺฐิโย รุจฺจนฺติ ขมนฺติฯ ติตฺถิยสาวกา นาม เตสํ ปจฺจยทายกาฯ อายตนนฺติ ‘‘กมฺโพโช อสฺสานํ อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฏฺฐานํ อายตนํ นามฯ

‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา;

ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติฯ (อ. นิ. 5.38) –

เอตฺถ สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, วิมุตฺตายตนานี’’ติ (อ. นิ. 5.26) เอตฺถ การณํฯ ตํ อิธ สพฺพมฺปิ ลพฺภติฯ สพฺเพปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา สญฺชายมานา อิเมสุเยว ตีสุ ฐาเนสุ สญฺชายนฺติ, สโมสรณมานาปิ เอเตสุเยว ตีสุ ฐาเนสุ สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ, ทิฏฺฐิคติกภาเว จ เนสํ เอตาเนว ตีณิ การณานีติ ติตฺถภูตานิ สญฺชาติอาทินา อตฺเถน อายตนานีติปิ ติตฺถายตนานิฯ เตเนวตฺเถน ติตฺถิยานํ อายตนานีติปิ ติตฺถายตนานิฯ สมนุยุญฺชิยมานานีติ กา นาเมตา ทิฏฺฐิโยติ เอวํ ปุจฺฉิยมานานิฯ สมนุคาหิยมานานีติ กิํการณา เอตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปนฺนาติ เอวํ สมฺมา อนุคฺคาหิยมานานิฯ สมนุภาสิยมานานีติ ปฏินิสฺสชฺเชถ เอตานิ ปาปกานิ ทิฏฺฐิคตานีติ เอวํ สมฺมา อนุสาสิยมานานิฯ อปิจ ตีณิปิ เอตานิ อนุโยคปุจฺฉาเววจนาเนวฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ – ‘‘สมนุยุญฺชตีติ วา สมนุคฺคาหตีติ วา สมนุภาสตีติ วา เอเสเส เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวา’’ติฯ

ปรมฺปิ คนฺตฺวาติ อาจริยปรมฺปรา ลทฺธิปรมฺปรา อตฺตภาวปรมฺปราติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ ปรมฺปรํ คนฺตฺวาปิฯ อกิริยาย สณฺฐหนฺตีติ อกิริยมตฺเต สํติฏฺฐนฺติฯ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ปุพฺเพกตวาที, อมฺหากํ ปาจริโย ปุพฺเพกตวาที, อมฺหากํ อาจริยปาจริโย ปุพฺเพกตวาทีฯ