อวิชานนฺตาติ เขตฺตํ อชานนฺตาฯ ทุมฺเมธาติ นิปฺปญฺญาฯ อสฺสุตาวิโนติ เขตฺตวินิจฺฉยสวเนน รหิตาฯ พหิทฺธาติ อิมมฺหา สาสนา พหิทฺธาฯ น หิ สนฺเต อุปาสเรติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสเว อุตฺตมปุริเส น อุปสงฺกมนฺติฯ ธีรสมฺมเตติ ปณฺฑิเตหิ สมฺมเต สมฺภาวิเตฯ มูลชาตา ปติฏฺฐิตาติ อิมินา โสตาปนฺนสฺส สทฺธํ ทสฺเสติฯ กุเล วา อิธ ชายเรติ อิธ วา มนุสฺสโลเก ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสกุเล ชายนฺติฯ อยเมว หิ ติวิธา กุลสมฺปตฺติ นามฯ อนุปุพฺเพน นิพฺพานํ, อธิคจฺฉนฺตีติ สีลสมาธิปญฺญาติ อิเม คุเณ ปูเรตฺวา อนุกฺกเมน นิพฺพานํ อธิคจฺฉนฺตีติฯ

8. ติกณฺณสุตฺตวณฺณนา

[59] อฏฺฐเม ติกณฺโณติ ตสฺส นามํฯ อุปสงฺกมีติ ‘‘สมโณ กิร โคตโม ปณฺฑิโต, คจฺฉิสฺสามิ ตสฺส สนฺติก’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภุตฺตปาตราโส มหาชนปริวุโต อุปสงฺกมิฯ ภควโต สมฺมุขาติ ทสพลสฺส ปุรโต นิสีทิตฺวาฯ วณฺณํ ภาสตีติ กสฺมา ภาสติ? โส กิร อิโต ปุพฺเพ ตถาคตสฺส สนฺติกํ อคตปุพฺโพฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘พุทฺธา นาม ทุราสทา, มยิ ปฐมตรํ อกเถนฺเต กเถยฺย วา น วาฯ สเจ น กเถสฺสติ, อถ มํ สมาคมฏฺฐาเน กเถนฺตํ เอวํ วกฺขนฺติ ‘ตฺวํ อิธ กสฺมา กเถสิ, เยน เต สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วจนมตฺตมฺปิ น ลทฺธ’นฺติฯ ตสฺมา ‘เอวํ เม อยํ ครหา มุจฺจิสฺสตี’’’ติ มญฺญมาโน ภาสติฯ กิญฺจาปิ พฺราหฺมณานํ วณฺณํ ภาสติ, ตถาคตสฺส ปน ญาณํ ฆฏฺเฏสฺสามีติ อธิปฺปาเยเนว ภาสติฯ เอวมฺปิ เตวิชฺชา พฺราหฺมณาติ เตวิชฺชกพฺราหฺมณา เอวํปณฺฑิตา เอวํธีรา เอวํพฺยตฺตา เอวํพหุสฺสุตา เอวํวาทิโน, เอวํสมฺมตาติ อตฺโถฯ อิติปีติ อิมินา เตสํ ปณฺฑิตาทิอาการปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ เอตฺตเกน การเณน ปณฺฑิตา…เป.… เอตฺตเกน การเณน สมฺมตาติ อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถฯ

ยถา กถํ ปน พฺราหฺมณาติ เอตฺถ ยถาติ การณวจนํ, กถํ ปนาติ ปุจฺฉาวจนํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – กถํ ปน, พฺราหฺมณ, พฺราหฺมณา เตวิชฺชํ ปญฺญาเปนฺติฯ ยถา เอวํ สกฺกา โหติ ชานิตุํ, ตํ การณํ วเทหีติฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘ชานนฏฺฐาเนเยว มํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปุจฺฉิ, โน อชานนฏฺฐาเน’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา อิธ, โภ โคตมาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุภโตติ ทฺวีหิปิ ปกฺเขหิฯ มาติโต จ ปิติโต จาติ ยสฺส มาตา พฺราหฺมณี, มาตุ มาตา พฺราหฺมณี, ตสฺสาปิ มาตา พฺราหฺมณีฯ ปิตา พฺราหฺมโณ, ปิตุ ปิตา พฺราหฺมโณ, ตสฺสาปิ ปิตา พฺราหฺมโณ, โส อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จฯ สํสุทฺธคหณิโกติ ยสฺส สํสุทฺธา มาตุ คหณี, กุจฺฉีติ อตฺโถฯ ‘‘สมเวปากินิยา คหณิยา’’ติ ปน เอตฺถ กมฺมชเตโชธาตุ คหณีติ วุจฺจติฯ

ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคาติ เอตฺถ ปิตุ ปิตา ปิตามโห, ปิตามหสฺส ยุคํ ปิตามหยุคํฯ ยุคนฺติ อายุปฺปมาณํ วุจฺจติฯ อภิลาปมตฺตเมว เจตํ, อตฺถโต ปน ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํฯ ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตาฯ เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว สํสุทฺธคหณิโก, อถ วา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนาติ ทสฺเสติฯ อกฺขิตฺโตติ ‘‘อปเนถ เอตํ, กิํ อิมินา’’ติ เอวํ อกฺขิตฺโต อนวกฺขิตฺโตฯ อนุปกฺกุฏฺโฐติ น อุปกฺกุฏฺโฐ, น อกฺโกสํ วา นินฺทํ วา ปตฺตปุพฺโพฯ เกน การเณนาติ? ชาติวาเทนฯ ‘‘อิติปิ หีนชาติโก เอโส’’ติ เอวรูเปน วจเนนาติ อตฺโถฯ

อชฺฌายโกติ อิทํ ‘‘น ทานิเม ฌายนฺติ, น ทานิเม ฌายนฺตีติ โข, วาเสฏฺฐ, อชฺฌายกา อชฺฌายกาเตว ตติยํ อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 3.132) เอวํ ปฐมกปฺปิกกาเล ฌานวิรหิตานํ พฺราหฺมณานํ ครหวจนํ อุปฺปนฺนํฯ อิทานิ ปน ตํ อชฺฌายตีติ อชฺฌายโก, มนฺเต ปริวตฺเตตีติ อิมินา อตฺเถน ปสํสาวจนํ กตฺวา โวหรนฺติฯ มนฺเต ธาเรตีติ มนฺตธโรฯ

ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุพฺเพทยชุพฺเพทสามพฺเพทานํฯ โอฏฺฐปหตกรณวเสน ปารํ คโตติ ปารคูฯ สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํฯ นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ เววจนปกาสกสตฺถํฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาย สตฺถํฯ

สห อกฺขรปฺปเภเทน สากฺขรปฺปเภทานํฯ อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา อิติห อาส, อิติห อาสาติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต ขตฺตวิชฺชาสงฺขาโต วา อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมาฯ เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทานํฯ

ปทํ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อธียติ เวเทติ จาติ ปทโก เวยฺยากรโณฯ โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํฯ มหาปุริสลกฺขณนฺติ มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณทีปกํ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปมาณํ สตฺถํ, ยตฺถ โสฬสสหสฺสคาถาปทปริมาณา พุทฺธมนฺตา นาม อเหสุํ, เยสํ วเสน ‘‘อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม โหนฺติ , อิมินา ปจฺเจกพุทฺธา, ทฺเว อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, พุทฺธมาตา, พุทฺธปิตา, อคฺคุปฏฺฐากา, อคฺคุปฏฺฐายิกา, ราชา จกฺกวตฺตี’’ติ อยํ วิเสโส ญายติฯ อนวโยติ อิเมสุ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนูโน ปริปูรการี, อวโย น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อวโย นาม โย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติฯ อถ วา อนวโยติ อนุ อวโย, สนฺธิวเสน อุการโลโปฯ อนุ อวโย ปริปุณฺณสิปฺโปติ อตฺโถฯ

เตน หีติ อิทํ ภควา นํ อายาจนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิสฺส ปญฺหํ กเถตุํ กาโล’’ติ ญตฺวา อาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา มํ อายาจสิ, ตสฺมา สุณาหีติฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.70) วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปเนตํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ทฺวินฺนํ วิชฺชานํ อนุปทวณฺณนา เจว ภาวนานโย จ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.402 อาทโย) วิตฺถาริโตวฯ

ปฐมา วิชฺชาติ ปฐมํ อุปฺปนฺนาติ ปฐมา, วิทิตกรณฏฺเฐน วิชฺชาฯ กิํ วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาสํฯ อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณฏฺเฐน ตปฺปฏิจฺฉาทโก โมโห วุจฺจติฯ ตโมติ สฺเวว โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเฐน ตโมติ วุจฺจติฯ อาโลโกติ สาเยว วิชฺชา โอภาสกรณฏฺเฐน อาโลโกติ วุจฺจติฯ

เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ ฯ เสสํ ปสํสาวจนํฯ โยชนา ปเนตฺถ อยมสฺส วิชฺชา อธิคตา, อถสฺส อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา วินฏฺฐาติ อตฺโถฯ กสฺมา? ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาฯ อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย เอเสว นโยฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺมํ, ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺสฯ วีริยาตาเปน อาตาปิโนฯ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺสฯ เปสิตตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเญยฺย, วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺยฯ ตโม วิหญฺเญยฺย, อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย, เอวเมว ตสฺส อวิชฺชา วิหตา , วิชฺชา อุปฺปนฺนาฯ ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโนฯ เอตสฺส เตน ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติฯ

จุตูปปาตกถายํ วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุญาณวิชฺชาฯ อวิชฺชาติ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ตติยวิชฺชาย โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ อาสวานํ ขยญาณายาติ อรหตฺตมคฺคญาณตฺถายฯ อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ วุจฺจติ, ตตฺร เจตํ ญาณํ ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรติฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโยติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ, ตทุภยมฺปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ , ตํ เตสํ อปวตฺติํ นิพฺพานํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติฯ ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาหฯ ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส ภิกฺขุโน เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺสฯ สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสิฯ กามาสวาติ กามาสวโตฯ วิมุจฺจตีติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติฯ

มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญาณํ ทสฺเสติฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมิํฯ เตน หิ ญาเณน โส ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ ปชานาติฯ กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา, อนาคเต วายามาภาวโต, น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตาฯ ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณาฯ ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายติอปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต ปชานาติฯ

วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิํ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโสฯ ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ ปชานาติฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโยฯ ตสฺมา โส อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปชานาติฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปุน อิตฺถภาวาย, เอวํ โสฬสวิธกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติฯ อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต, อิมสฺมา เอวํ ปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยฯ เต จริมกวิญฺญาณนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปชานาติฯ อิธ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญาณวิชฺชาฯ อวิชฺชาติ จตุสจฺจปฺปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อนุจฺจาวจสีลสฺสาติ ยสฺส สีลํ กาเลน หายติ, กาเลน วฑฺฒติ, โส อุจฺจาวจสีโล นาม โหติฯ ขีณาสวสฺส ปน สีลํ เอกนฺตวฑฺฒิตเมวฯ ตสฺมา โส อนุจฺจาวจสีโล นาม โหติฯ

วสีภูตนฺติ วสิปฺปตฺตํฯ สุสมาหิตนฺติ สุฏฺฐุ สมาหิตํ, อารมฺมณมฺหิ สุฏฺฐปิตํฯ ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํฯ มจฺจุหายินนฺติ มจฺจุํ ชหิตฺวา ฐิตํฯ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺเพ ปาปธมฺเม ปชหิตฺวา ฐิตํฯ พุทฺธนฺติ จตุสจฺจพุทฺธํฯ อนฺติมเทหินนฺติ สพฺพปจฺฉิมสรีรธารินํฯ ตํ นมสฺสนฺติ โคตมนฺติ ตํ โคตมโคตฺตํ พุทฺธสาวกา นมสฺสนฺติฯ อถ วา โคตมพุทฺธสฺส สาวโกปิ โคตโม, ตํ โคตมํ เทวมนุสฺสา นมสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธปรมฺปรํฯ โยเวตีติ โย อเวติ อวคจฺฉติฯ โยเวทีติปิ ปาโฐฯ โย อเวทิ, วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ สคฺคาปายญฺจ ปสฺสตีติ ฉ กามาวจเร นว พฺรหฺมโลเก จตฺตาโร จ อปาเย ปสฺสติฯ ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อรหตฺตํ ปตฺโตฯ อภิญฺญาโวสิโตติ ชานิตฺวา กิจฺจโวสาเนน โวสิโตฯ มุนีติ โมเนยฺเยน สมนฺนาคโต ขีณาสวมุนิฯ เอตาหีติ เหฏฺฐา นิทฺทิฏฺฐาหิ ปุพฺเพนิวาสญาณาทีหิฯ นาญฺญํ ลปิตลาปนนฺติ โย ปนญฺโญ เตวิชฺโชติ อญฺเญหิ ลปิตวจนมตฺตเมว ลปติ, ตมหํ เตวิชฺโชติ น วทามิ, อตฺตปจฺจกฺขโต ญตฺวา ปรสฺสปิ ติสฺโส วิชฺชา กเถนฺตเมวาหํ เตวิชฺโชติ วทามีติ อตฺโถฯ กลนฺติ โกฏฺฐาสํฯ นาคฺฆตีติ น ปาปุณาติฯ อิทานิ พฺราหฺมโณ ภควโต กถาย ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อภิกฺกนฺตนฺติอาทิมาหฯ

9. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา

[60] นวเม ยสฺสสฺสูติ ยสฺส ภเวยฺยุํฯ ยญฺโญติอาทีสุ ยชิตพฺโพติ ยญฺโญ, เทยฺยธมฺมสฺเสตํ นามํฯ สทฺธนฺติ มตกภตฺตํฯ ถาลิปาโกติ วรปุริสานํ ทาตพฺพยุตฺตํ ภตฺตํฯ เทยฺยธมฺมนฺติ วุตฺตาวเสสํ ยํกิญฺจิ เทยฺยธมฺมํ นามฯ เตวิชฺเชสุ พฺราหฺมเณสุ ทานํ ทเทยฺยาติ สพฺพเมตํ ทานํ เตวิชฺเชสุ ทเทยฺย, เตวิชฺชา พฺราหฺมณาว ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตาติ ทสฺเสติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ