5. ปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา

[45] ปญฺจเม ปณฺฑิตปญฺญตฺตานีติ ปณฺฑิเตหิ ปญฺญตฺตานิ กถิตานิ ปสตฺถานิฯ สปฺปุริสปญฺญตฺตานีติ สปฺปุริเสหิ มหาปุริเสหิ ปญฺญตฺตานิ กถิตานิ ปสตฺถานิฯ อหิํสาติ กรุณา เจว กรุณาปุพฺพภาโค จฯ สํยโมติ สีลสํยโมฯ ทโมติ อินฺทฺริยสํวโร, อุโปสถวเสน วา อตฺตทมนํ, ปุณฺโณวาเท (ม. นิ. 3.395 อาทโย; สํ. นิ. 4.88 อาทโย) ทโมติ วุตฺตา ขนฺติปิ อาฬวเก (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 183 อาทโย) วุตฺตา ปญฺญาปิ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏติเยวฯ มาตาปิตุ อุปฏฺฐานนฺติ มาตาปิตูนํ รกฺขนํ โคปนํ ปฏิชคฺคนํฯ สนฺตานนฺติ อญฺญตฺถ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกา สนฺโต นาม, อิธ ปน มาตาปิตุอุปฏฺฐากา อธิปฺเปตาฯ ตสฺมา อุตฺตมฏฺเฐน สนฺตานํ , เสฏฺฐจริยฏฺเฐน พฺรหฺมจารีนํฯ อิทํ มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ สพฺภิ อุปญฺญาตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สตํ เอตานิ ฐานานีติ สนฺตานํ อุตฺตมปุริสานํ เอตานิ ฐานานิ การณานิฯ อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโนติ อิธ อิเมสํเยว ติณฺณํ ฐานานํ การเณน อริโย เจว ทสฺสนสมฺปนฺโน จ เวทิตพฺโพ, น พุทฺธาทโย น โสตาปนฺนาฯ อถ วา สตํ เอตานิ ฐานานีติ มาตุปฏฺฐานํ ปิตุปฏฺฐานนฺติ เอตานิ ฐานานิ สนฺตานํ อุตฺตมปุริสานํ การณานีติ เอวํ มาตาปิตุอุปฏฺฐากวเสน อิมิสฺสา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มาตาปิตุอุปฏฺฐาโกเยว หิ อิธ ‘‘อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโน’’ติ วุตฺโตฯ ส โลกํ ภชเต สิวนฺติ โส เขมํ เทวโลกํ คจฺฉตีติฯ

6. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ ตีหิ ฐาเนหีติ ตีหิ การเณหิฯ กาเยนาติอาทีสุ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา คจฺฉนฺเต อนุคจฺฉนฺตา อาสนสาลาย สมฺมชฺชนอุปเลปนาทีนิ กโรนฺตา อาสนานิ ปญฺญาเปนฺตา ปานียํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตา กาเยน ปุญฺญํ ปสวนฺติ นามฯ ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ยาคุํ เทถ, ภตฺตํ เทถ, สปฺปินวนีตาทีนิ เทถ, คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชถ, อุโปสถํ อุปวสถ, ธมฺมํ สุณาถ, เจติยํ วนฺทถา’’ติอาทีนิ วทนฺตา วาจาย ปุญฺญํ ปสวนฺติ นามฯ ภิกฺขู ปิณฺฑาย จรนฺเต ทิสฺวา ‘‘ลภนฺตู’’ติ จินฺเตนฺตา มนสา ปุญฺญํ ปสวนฺติ นามฯ ปสวนฺตีติ ปฏิลภนฺติฯ ปุญฺญํ ปเนตฺถ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ กถิตํฯ

7. สงฺขตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม สงฺขตสฺสาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตสฺสฯ สงฺขตลกฺขณานีติ สงฺขตํ เอตนฺติ สญฺชานนการณานิ นิมิตฺตานิฯ อุปฺปาโทติ ชาติฯ วโยติ เภโทฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ นาม ชราฯ ตตฺถ สงฺขตนฺติ เตภูมกา ธมฺมาฯ มคฺคผลานิ ปน อสมฺมสนูปคตฺตา อิธ น กถียนฺติฯ อุปฺปาทาทโย สงฺขตลกฺขณา นามฯ เตสุ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาโท, ฐานกฺขเณ ชรา, เภทกฺขเณ วโยฯ ลกฺขณํ น สงฺขตํ, สงฺขตํ น ลกฺขณํ , ลกฺขเณน ปน สงฺขตํ ปริจฺฉินฺนํฯ ยถา หตฺถิอสฺสโคมหิํสาทีนํ สตฺติสูลาทีนิ สญฺชานนลกฺขณานิ น หตฺถิอาทโย, นปิ หตฺถิอาทโย ลกฺขณาเนว, ลกฺขเณหิ ปน เต ‘‘อสุกสฺส หตฺถี, อสุกสฺส อสฺโส, อสุกหตฺถี, อสุกอสฺโส’’ติ วา ปญฺญายนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

8. อสงฺขตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[48] อฏฺฐเม อสงฺขตสฺสาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา อกตสฺสฯ อสงฺขตลกฺขณานีติ อสงฺขตํ เอตนฺติ สญฺชานนการณานิ นิมิตฺตานิฯ น อุปฺปาโท ปญฺญายตีติอาทีหิ อุปฺปาทชราภงฺคานํ อภาโว วุตฺโตฯ อุปฺปาทาทีนญฺหิ อภาเวน อสงฺขตนฺติ ปญฺญายติฯ

9. ปพฺพตราชสุตฺตวณฺณนา

[49] นวเม มหาสาลาติ มหารุกฺขาฯ กุลปตินฺติ กุลเชฏฺฐกํฯ เสโลติ สิลามโยฯ อรญฺญสฺมินฺติ อคามกฏฺฐาเนฯ พฺรหฺมาติ มหนฺโตฯ วเนติ อฏวิยํฯ วนปฺปตีติ วนเชฏฺฐกาฯ อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, มคฺคํ สุคติคามินนฺติ สุคติคามิกมคฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ จริตฺวาฯ

10. อาตปฺปกรณียสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม อาตปฺปํ กรณียนฺติ วีริยํ กาตุํ ยุตฺตํฯ อนุปฺปาทายาติ อนุปฺปาทตฺถาย, อนุปฺปาทํ สาเธสฺสามีติ อิมินา การเณน กตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ สารีริกานนฺติ สรีรสมฺภวานํฯ ทุกฺขานนฺติ ทุกฺขมานํฯ ติพฺพานนฺติ พหลานํ, ตาปนวเสน วา ติพฺพานํฯ ขรานนฺติ ผรุสานํฯ กฏุกานนฺติ ติขิณานํฯ อสาตานนฺติ อมธุรานํฯ อมนาปานนฺติ มนํ วฑฺเฒตุํ อสมตฺถานํฯ ปาณหรานนฺติ ชีวิตหรานํฯ อธิวาสนายาติ อธิวาสนตฺถาย สหนตฺถาย ขมนตฺถายฯ