5. จูฬวคฺโค

1. สมฺมุขีภาวสุตฺตวณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม สมฺมุขีภาวาติ สมฺมุขีภาเวน, วิชฺชมานตายาติ อตฺโถฯ ปสวตีติ ปฏิลภติฯ สทฺธาย สมฺมุขีภาวาติ ยทิ หิ สทฺธา น ภเวยฺย, เทยฺยธมฺโม น ภเวยฺย, ทกฺขิเณยฺยสงฺขาตา ปฏิคฺคาหกปุคฺคลา น ภเวยฺยุํ, กถํ ปุญฺญกมฺมํ กเรยฺยฯ เตสํ ปน สมฺมุขีภาเวน สกฺกา กาตุนฺติ ตสฺมา ‘‘สทฺธาย สมฺมุขีภาวา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ทฺเว ธมฺมา สุลภา เทยฺยธมฺมา เจว ทกฺขิเณยฺยา จ, สทฺธา ปน ทุลฺลภาฯ ปุถุชฺชนสฺส หิ สทฺธา อถาวรา ปทวาเรน นานา โหติ, เตเนว มหาโมคฺคลฺลานสทิโสปิ อคฺคสาวโก ปาฏิโภโค ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต อาห – ‘‘ทฺวินฺนํ โข เต อหํ, อาวุโส, ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ ชีวิตสฺส จ, สทฺธาย ปน ตฺวํเยว ปาฏิโภโค’’ติ (อุทา. 18)ฯ

2. ติฐานสุตฺตวณฺณนา

[42] ทุติเย วิคตมลมจฺเฉเรนาติ วิคตมจฺฉริยมเลนฯ มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺฐจาโคฯ ปยตปาณีติ โธตหตฺโถฯ อสฺสทฺโธ หิ สตกฺขตฺตุํ หตฺเถ โธวิตฺวาปิ มลินหตฺโถว โหติ, สทฺโธ ปน ทานาภิรตตฺตา มลินหตฺโถปิ โธตหตฺโถวฯ โวสฺสคฺครโตติ โวสฺสคฺคสงฺขาเต ทาเน รโตฯ ยาจโยโคติ ยาจิตุํ ยุตฺโต, ยาจเกหิ วา โยโค อสฺสาติปิ ยาจโยโคฯ ทานสํวิภาครโตติ ทานํ ททนฺโต สํวิภาคญฺจ กโรนฺโต ทานสํวิภาครโต นาม โหติฯ

ทสฺสนกาโม สีลวตนฺติ ทสปิ โยชนานิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ โยชนสตมฺปิ คนฺตฺวา สีลสมฺปนฺเน ทฏฺฐุกาโม โหติ ปาฏลิปุตฺตกพฺราหฺมโณ วิย สทฺธาติสฺสมหาราชา วิย จฯ ปาฏลิปุตฺตสฺส กิร นครทฺวาเร สาลาย นิสินฺนา ทฺเว พฺราหฺมณา กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสิมหานาคตฺเถรสฺส คุณกถํ สุตฺวา ‘‘อมฺเหหิ ตํ ภิกฺขุํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา นิกฺขมิํสุฯ เอโก อนฺตรามคฺเค กาลมกาสิฯ เอโก สมุทฺทตีรํ ปตฺวา นาวาย มหาติตฺถปฏฺฏเน โอรุยฺห อนุราธปุรํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาฬวลฺลิมณฺฑโป กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โรหณชนปเทติฯ โส อนุปุพฺเพน เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา จูฬนครคาเม ธุรฆเร นิวาสํ คเหตฺวา เถรสฺส อาหารํ สมฺปาเทตฺวา ปาโตว วุฏฺฐาย เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา ชนปริยนฺเต ฐิโต เถรํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สกิํ ตตฺเถว ฐิโต วนฺทิตฺวา ปุน อุปสงฺกมิตฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา วนฺทนฺโต ‘‘อุจฺจา, ภนฺเต, ตุมฺเห’’ติ อาหฯ

เถโร จ นาติอุจฺโจ นาติรสฺโส ปมาณยุตฺโตว, เตน นํ ปุน อาห – ‘‘นาติอุจฺจา ตุมฺเห, ตุมฺหากํ ปน คุณา เมจกวณฺณสฺส สมุทฺทสฺส มตฺถเกน คนฺตฺวา สกลชมฺพุทีปตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา คตา, อหมฺปิ ปาฏลิปุตฺตนครทฺวาเร นิสินฺโน ตุมฺหากํ คุณกถํ อสฺโสสิ’’นฺติฯ โส เถรสฺส ภิกฺขาหารํ ทตฺวา อตฺตโน ติจีวรํ ปฏิยาเทตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺโสวาเท ปติฏฺฐาย กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

สทฺธาติสฺสมหาราชาปิ, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ วนฺทิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ อยฺยํ อาจิกฺขถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภิกฺขู ‘‘มงฺคลวาสี กุฏฺฏติสฺสตฺเถโร’’ติ อาหํสุฯ ราชา มหาปริวาเรน ปญฺจโยชนมคฺคํ อคมาสิฯ เถโร ‘‘กิํ สทฺโท เอโส, อาวุโส’’ติ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิฯ ‘‘ราชา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต’’ติฯ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘กิํ มยฺหํ มหลฺลกกาเล ราชเคเห กมฺม’’นฺติ ทิวาฏฺฐาเน มญฺเจ นิปชฺชิตฺวา ภูมิยํ เลขํ ลิขนฺโต อจฺฉิฯ ราชา ‘‘กหํ เถโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทิวาฏฺฐาเน’’ติ สุตฺวา ตตฺถ คจฺฉนฺโต เถรํ ภูมิยํ เลขํ ลิขนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ขีณาสวสฺส นาม หตฺถกุกฺกุจฺจํ นตฺถิ, นายํ ขีณาสโว’’ติ อวนฺทิตฺวาว นิวตฺติฯ ภิกฺขุสงฺโฆ เถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เอวํวิธสฺส สทฺธสฺส ปสนฺนสฺส รญฺโญ กสฺมา วิปฺปฏิสารํ กริตฺถา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, รญฺโญ ปสาทรกฺขนํ น ตุมฺหากํ ภาโร, มหลฺลกตฺเถรสฺส ภาโร’’ติ วตฺวา อปรภาเค อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ อาห – ‘‘มยฺหํ กูฏาคารมฺหิ อญฺญมฺปิ ปลฺลงฺกํ อตฺถรถา’’ติฯ ตสฺมิํ อตฺถเต เถโร – ‘‘อิทํ กูฏาคารํ อนฺตเร อปฺปติฏฺฐหิตฺวา รญฺญา ทิฏฺฐกาเลเยว ภูมิยํ ปติฏฺฐาตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปรินิพฺพายิฯ กูฏาคารํ ปญฺจโยชนมคฺคํ อากาเสน อคมาสิฯ ปญฺจโยชนมคฺเค ธชํ ธาเรตุํ สมตฺถา รุกฺขา ธชปคฺคหิตาว อเหสุํฯ คจฺฉาปิ คุมฺพาปิ สพฺเพ กูฏาคาราภิมุขา หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ

รญฺโญปิ ปณฺณํ ปหิณิํสุ ‘‘เถโร ปรินิพฺพุโต, กูฏาคารํ อากาเสน อาคจฺฉตี’’ติฯ ราชา น สทฺทหิฯ กูฏาคารํ อากาเสน คนฺตฺวา ถูปารามํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สิลาเจติยฏฺฐานํ อคมาสิฯ เจติยํ สห วตฺถุนา อุปฺปติตฺวา กูฏาคารมตฺถเก อฏฺฐาสิ, สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺติํสุ ฯ

ตสฺมิํ ขเณ มหาพฺยคฺฆตฺเถโร นาม โลหปาสาเท สตฺตมกูฏาคาเร นิสินฺโน ภิกฺขูนํ วินยกมฺมํ กโรนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ สทฺโท เอโส’’ติ ปฏิปุจฺฉิฯ ภนฺเต, มงฺคลวาสี กุฏฺฏติสฺสตฺเถโร ปรินิพฺพุโต, กูฏาคารํ ปญฺจโยชนมคฺคํ อากาเสน อาคตํ, ตตฺถ โส สาธุการสทฺโทติฯ อาวุโส, ปุญฺญวนฺเต นิสฺสาย สกฺการํ ลภิสฺสามาติ อนฺเตวาสิเก ขมาเปตฺวา อากาเสเนว อาคนฺตฺวา ตํ กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ทุติยมญฺเจ นิสีทิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ ราชา คนฺธปุปฺผจุณฺณานิ อาทาย คนฺตฺวา อากาเส ฐิตํ กูฏาคารํ ทิสฺวา กูฏาคารํ ปูเชสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กูฏาคารํ โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐิตํฯ ราชา มหาสกฺกาเรน สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ อกาสิฯ เอวรูปา สีลวนฺตานํ ทสฺสนกามา นาม โหนฺติฯ

สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉตีติ ตถาคตปฺปเวทิตํ สทฺธมฺมํ โสตุกาโม โหติ ปิณฺฑปาติกตฺเถราทโย วิยฯ คงฺคาวนวาลิองฺคณมฺหิ กิร ติํส ภิกฺขู วสฺสํ อุปคตา อนฺวทฺธมาสํ อุโปสถทิวเส จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามมหาอริยวํสญฺจ (อ. นิ. 4.28) กเถนฺติฯ เอโก ปิณฺฑปาติกตฺเถโร ปจฺฉาภาเคน อาคนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน นิสีทิฯ อถ นํ เอโก โคนโส ชงฺฆปิณฺฑิมํสํ สณฺฑาเสน คณฺหนฺโต วิย ฑํสิฯ เถโร โอโลเกนฺโต โคนสํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช ธมฺมสฺสวนนฺตรายํ น กริสฺสามี’’ติ โคนสํ คเหตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา ถวิกามุขํ พนฺธิตฺวา อวิทูเร ฐาเน ฐเปตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโตว นิสีทิฯ อรุณุคฺคมนญฺจ วิสํ วิกฺขมฺเภตฺวา เถรสฺส ติณฺณํ ผลานํ ปาปุณนญฺจ วิสสฺส ทฏฺฐฏฺฐาเนเนว โอตริตฺวา ปถวิปวิสนญฺจ ธมฺมกถิกตฺเถรสฺส ธมฺมกถานิฏฺฐาปนญฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิฯ ตโต เถโร อาห – ‘‘อาวุโส เอโก เม โจโร คหิโต’’ติ ถวิกํ มุญฺจิตฺวา โคนสํ วิสฺสชฺเชสิฯ ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กาย เวลาย ทฏฺฐตฺถ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ หิยฺโย สายนฺหสมเย, อาวุโสติฯ กสฺมา, ภนฺเต, เอวํ ภาริยํ กมฺมํ กริตฺถาติฯ อาวุโส, สจาหํ ทีฆชาติเกน ทฏฺโฐติ วเทยฺยํ, นยิมํ เอตฺตกํ อานิสํสํ ลเภยฺยนฺติฯ อิทํ ตาว ปิณฺฑปาติกตฺเถรสฺส วตฺถุฯ

ทีฆวาปิยมฺปิ ‘‘มหาชาตกภาณกตฺเถโร คาถาสหสฺสํ มหาเวสฺสนฺตรํ กเถสฺสตี’’ติ ติสฺสมหาคาเม ติสฺสมหาวิหารวาสี เอโก ทหโร สุตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา เอกาเหเนว นวโยชนมคฺคํ อาคโตฯ ตสฺมิํเยว ขเณ เถโร ธมฺมกถํ อารภิฯ ทหโร ทูรมคฺคาคมเนน สญฺชาตกายทรถตฺตา ปฏฺฐานคาถาย สทฺธิํ อวสานคาถํเยว ววตฺถเปสิฯ ตโต เถรสฺส ‘‘อิทมโวจา’’ติ วตฺวา อุฏฺฐาย คมนกาเล ‘‘มยฺหํ อาคมนกมฺมํ โมฆํ ชาต’’นฺติ โรทมาโน อฏฺฐาสิฯ เอโก มนุสฺโส ตํ กถํ สุตฺวา คนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิ, ‘‘ภนฺเต, ‘ตุมฺหากํ ธมฺมกถํ โสสฺสามี’ติ เอโก ทหรภิกฺขุ ติสฺสมหาวิหารา อาคโต, โส ‘กายทรถภาเวน เม อาคมนํ โมฆํ ชาต’นฺติ โรทมาโน ฐิโต’’ติฯ คจฺฉถ สญฺญาเปถ นํ ‘‘ปุน สฺเว กเถสฺสามา’’ติฯ โส ปุนทิวเส เถรสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ

อปราปิ อุลฺลโกลิกณฺณิวาสิกา เอกา อิตฺถี ปุตฺตกํ ปายมานา ‘‘ทีฆภาณกมหาอภยตฺเถโร นาม อริยวํสปฏิปทํ กเถตี’’ติ สุตฺวา ปญฺจโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทิวากถิกตฺเถรสฺส นิสินฺนกาเลเยว วิหารํ ปวิสิตฺวา ภูมิยํ ปุตฺตํ นิปชฺชาเปตฺวา ทิวากถิกตฺเถรสฺส ฐิตกาว ธมฺมํ อสฺโสสิฯ สรภาณเก เถเร อุฏฺฐิเต ทีฆภาณกมหาอภยตฺเถโร จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามมหาอริยวํสํ อารภิฯ สา ฐิตกาว ปคฺคณฺหาติฯ เถโร ตโย เอว ปจฺจเย กเถตฺวา อุฏฺฐานาการํ อกาสิฯ สา อุปาสิกา อาห – ‘‘อยฺโย, ‘อริยวํสํ กเถสฺสามี’ติ สินิทฺธโภชนํ ภุญฺชิตฺวา มธุรปานกํ ปิวิตฺวา ยฏฺฐิมธุกเตลาทีหิ เภสชฺชํ กตฺวา กเถตุํ ยุตฺตฏฺฐาเนเยว อุฏฺฐหตี’’ติฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภคินี’’ติ วตฺวา อุปริ ภาวนารามํ ปฏฺฐเปสิฯ อรุณุคฺคมนญฺจ เถรสฺส ‘‘อิทมโวจา’’ติ วจนญฺจ อุปาสิกาย โสตาปตฺติผลุปฺปตฺติ จ เอกกฺขเณเยว อโหสิฯ

อปราปิ กฬมฺปรวาสิกา อิตฺถี องฺเกน ปุตฺตํ อาทาย ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ จิตฺตลปพฺพตํ คนฺตฺวา เอกํ รุกฺขํ นิสฺสาย ทารกํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ฐิตกาว ธมฺมํ สุณาติฯ

รตฺติภาคสมนนฺตเร เอโก ทีฆชาติโก ตสฺสา ปสฺสนฺติยาเยว สมีเป นิปนฺนทารกํ จตูหิ ทาฐาหิ ฑํสิตฺวา อคมาสิฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ‘ปุตฺโต เม สปฺเปน ทฏฺโฐ’ติ วกฺขามิ, ธมฺมสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสติฯ อเนกกฺขตฺตุํ โข ปน เม อยํ สํสารวฏฺเฏ วฏฺฏนฺติยา ปุตฺโต อโหสิ, ธมฺมเมว จริสฺสามี’’ติ ติยามรตฺติํ ฐิตกาว ธมฺมํ ปคฺคณฺหิตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อรุเณ อุคฺคเต สจฺจกิริยาย ปุตฺตสฺส วิสํ นิมฺมเถตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา คตาฯ เอวรูปา ปุคฺคลา ธมฺมํ โสตุกามา นาม โหนฺติฯ

3. อตฺถวสสุตฺตวณฺณนา

[43] ตติเย ตโย, ภิกฺขเว, อตฺถวเส สมฺปสฺสมาเนนาติ ตโย อตฺเถ ตีณิ การณานิ ปสฺสนฺเตนฯ อลเมวาติ ยุตฺตเมวฯ โย ธมฺมํ เทเสตีติ โย ปุคฺคโล จตุสจฺจธมฺมํ ปกาเสติฯ อตฺถปฺปฏิสํเวทีติ อฏฺฐกถํ ญาเณน ปฏิสํเวทีฯ ธมฺมปฺปฏิสํเวทีติ ปาฬิธมฺมํ ปฏิสํเวทีฯ

4. กถาปวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[44] จตุตฺเถ ฐาเนหีติ การเณหิฯ ปวตฺตินีติ อปฺปฏิหตา นิยฺยานิกาฯ