ตสฺส เม อหุ อุสฺสาโหติ ตสฺส มยฺหํ ตํ เนกฺขมฺมสงฺขาตํ นิพฺพานํ อภิปสฺสนฺตสฺส อุสฺสาโห อหุ, วายาโม อโหสีติ อตฺโถฯ นาหํ ภพฺโพ เอตรหิ, กามานิ ปฏิเสวิตุนฺติ อหํ ทานิ ทุวิเธปิ กาเม ปฏิเสวิตุํ อภพฺโพฯ อนิวตฺติ ภวิสฺสามีติ ปพฺพชฺชโต จ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต จ น นิวตฺติสฺสามิ, อนิวตฺตโก ภวิสฺสามิฯ พฺรหฺมจริยปรายโณติ มคฺคพฺรหฺมจริยปรายโณ ชาโตสฺมีติ อตฺโถฯ อิติ อิมาหิ คาถาหิ มหาโพธิปลฺลงฺเก อตฺตโน อาคมนียวีริยํ กเถสิฯ

10. อาธิปเตยฺยสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม อาธิปเตยฺยานีติ เชฏฺฐกการณโต นิพฺพตฺตานิฯ อตฺตาธิปเตยฺยนฺติอาทีสุ อตฺตานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ คุณชาตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ โลกํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกาธิปเตยฺยํฯ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ ธมฺมาธิปเตยฺยํฯ น อิติ ภวาภวเหตูติ อิติ ภโว, อิติ ภโวติ เอวํ อายติํ, น ตสฺส ตสฺส สมฺปตฺติภวสฺส เหตุฯ โอติณฺโณติ อนุปวิฏฺโฐฯ ยสฺส หิ ชาติ อนฺโตปวิฏฺฐา, โส ชาติยา โอติณฺโณ นามฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขราสิสฺสฯ อนฺตกิริยา ปญฺญาเยถาติ อนฺตกรณํ ปริจฺเฉทปริวฏุมกรณํ ปญฺญาเยยฺยฯ โอหายาติ ปหายฯ ปาปิฏฺฐตเรติ ลามกตเรฯ อารทฺธนฺติ ปคฺคหิตํ ปริปุณฺณํ, อารทฺธตฺตาว อสลฺลีนํฯ อุปฏฺฐิตาติ จตุสติปฏฺฐานวเสน อุปฏฺฐิตาฯ อุปฏฺฐิตตฺตาว อสมฺมุฏฺฐาฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ นามกาโย จ กรชกาโย จ ปสฺสทฺโธ วูปสนฺตทรโถฯ ปสฺสทฺธตฺตาว อสารทฺโธฯ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา อาหิตํ สุฏฺฐุ ฐปิตํฯ สมฺมา อาหิตตฺตาว เอกคฺคํฯ อธิปติํ กริตฺวาติ เชฏฺฐกํ กตฺวาฯ สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตีติ สุทฺธํ นิมฺมลํ กตฺวา อตฺตานํ ปริหรติ ปฏิชคฺคติ, โคปายตีติ อตฺโถฯ อยญฺจ ยาว อรหตฺตมคฺคา ปริยาเยน สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ นาม, ผลปฺปตฺโตว ปน นิปฺปริยาเยน สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติฯ

สฺวากฺขาโตติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.147) วิตฺถาริตานิฯ ชานํ ปสฺสํ วิหรนฺตีติ ตํ ธมฺมํ ชานนฺตา ปสฺสนฺตา วิหรนฺติฯ

อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อาธิปเตยฺยานีติ เอตฺตาวตา ตีณิ อาธิปเตยฺยานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานิฯ

ปกุพฺพโตติ กโรนฺตสฺสฯ อตฺตา เต ปุริส ชานาติ, สจฺจํ วา ยทิ วา มุสาติ ยํ ตฺวํ กโรสิ, ตํ ยทิ วา ยถาสภาวํ ยทิ วา โน ยถาสภาวนฺติ ตว อตฺตาว ชานาติฯ อิมินา จ การเณน เวทิตพฺพํ ‘‘ปาปกมฺมํ กโรนฺตสฺส โลเก ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติฯ กลฺยาณนฺติ สุนฺทรํฯ อติมญฺญสีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญสิฯ อตฺตานํ ปริคูหสีติ ยถา เม อตฺตาปิ น ชานาติ, เอวํ นํ ปริคูหามีติ วายมสิฯ อตฺตาธิปเตยฺยโกติ อตฺตเชฏฺฐโกฯ โลกาธิโปติ โลกเชฏฺฐโกฯ นิปโกติ ปญฺญวาฯ ฌายีติ ฌายนฺโตฯ ธมฺมาธิโปติ ธมฺมเชฏฺฐโกฯ สจฺจปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม ภูตปรกฺกโมฯ ปสยฺห มารนฺติ มารํ ปสหิตฺวาฯ อภิภุยฺย อนฺตกนฺติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ โย จ ผุสี ชาติกฺขยํ ปธานวาติ โย ฌายี ปธานวา มารํ อภิภวิตฺวา ชาติกฺขยํ อรหตฺตํ ผุสิฯ โส ตาทิโสติ โส ตถาวิโธ ตถาสณฺฐิโตฯ โลกวิทูติ ตโย โลเก วิทิเต ปากเฏ กตฺวา ฐิโตฯ สุเมโธติ สุปญฺโญฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนีติ สพฺเพ เตภูมกธมฺเม ตณฺหาสงฺขาตาย ตมฺมยตาย อภาเวน อตมฺมโย ขีณาสวมุนิ กทาจิ กตฺถจิ น หียติ น ปริหียตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ

เทวทูตวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. จูฬวคฺโค

1. สมฺมุขีภาวสุตฺตวณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม สมฺมุขีภาวาติ สมฺมุขีภาเวน, วิชฺชมานตายาติ อตฺโถฯ ปสวตีติ ปฏิลภติฯ สทฺธาย สมฺมุขีภาวาติ ยทิ หิ สทฺธา น ภเวยฺย, เทยฺยธมฺโม น ภเวยฺย, ทกฺขิเณยฺยสงฺขาตา ปฏิคฺคาหกปุคฺคลา น ภเวยฺยุํ, กถํ ปุญฺญกมฺมํ กเรยฺยฯ เตสํ ปน สมฺมุขีภาเวน สกฺกา กาตุนฺติ ตสฺมา ‘‘สทฺธาย สมฺมุขีภาวา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ทฺเว ธมฺมา สุลภา เทยฺยธมฺมา เจว ทกฺขิเณยฺยา จ, สทฺธา ปน ทุลฺลภาฯ ปุถุชฺชนสฺส หิ สทฺธา อถาวรา ปทวาเรน นานา โหติ, เตเนว มหาโมคฺคลฺลานสทิโสปิ อคฺคสาวโก ปาฏิโภโค ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต อาห – ‘‘ทฺวินฺนํ โข เต อหํ, อาวุโส, ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ ชีวิตสฺส จ, สทฺธาย ปน ตฺวํเยว ปาฏิโภโค’’ติ (อุทา. 18)ฯ

2. ติฐานสุตฺตวณฺณนา

[42] ทุติเย วิคตมลมจฺเฉเรนาติ วิคตมจฺฉริยมเลนฯ มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺฐจาโคฯ ปยตปาณีติ โธตหตฺโถฯ อสฺสทฺโธ หิ สตกฺขตฺตุํ หตฺเถ โธวิตฺวาปิ มลินหตฺโถว โหติ, สทฺโธ ปน ทานาภิรตตฺตา มลินหตฺโถปิ โธตหตฺโถวฯ โวสฺสคฺครโตติ โวสฺสคฺคสงฺขาเต ทาเน รโตฯ ยาจโยโคติ ยาจิตุํ ยุตฺโต, ยาจเกหิ วา โยโค อสฺสาติปิ ยาจโยโคฯ ทานสํวิภาครโตติ ทานํ ททนฺโต สํวิภาคญฺจ กโรนฺโต ทานสํวิภาครโต นาม โหติฯ

ทสฺสนกาโม สีลวตนฺติ ทสปิ โยชนานิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ โยชนสตมฺปิ คนฺตฺวา สีลสมฺปนฺเน ทฏฺฐุกาโม โหติ ปาฏลิปุตฺตกพฺราหฺมโณ วิย สทฺธาติสฺสมหาราชา วิย จฯ ปาฏลิปุตฺตสฺส กิร นครทฺวาเร สาลาย นิสินฺนา ทฺเว พฺราหฺมณา กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสิมหานาคตฺเถรสฺส คุณกถํ สุตฺวา ‘‘อมฺเหหิ ตํ ภิกฺขุํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา นิกฺขมิํสุฯ เอโก อนฺตรามคฺเค กาลมกาสิฯ เอโก สมุทฺทตีรํ ปตฺวา นาวาย มหาติตฺถปฏฺฏเน โอรุยฺห อนุราธปุรํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาฬวลฺลิมณฺฑโป กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โรหณชนปเทติฯ โส อนุปุพฺเพน เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา จูฬนครคาเม ธุรฆเร นิวาสํ คเหตฺวา เถรสฺส อาหารํ สมฺปาเทตฺวา ปาโตว วุฏฺฐาย เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา ชนปริยนฺเต ฐิโต เถรํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สกิํ ตตฺเถว ฐิโต วนฺทิตฺวา ปุน อุปสงฺกมิตฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา วนฺทนฺโต ‘‘อุจฺจา, ภนฺเต, ตุมฺเห’’ติ อาหฯ